IS-COED

FFYNHONNAU MAIR

(SJ 49517 41370)

Howard Huws

Ceir dwy ffynnon i’r de o’r eglwys hon ym Maelor Saesneg. Mae’r naill , â chaead metel arni, yn y cae main nesaf at y fynwent; a’r llall yn y cae nesaf, â ffens o’i chylch. Awgrymir eu  harwyddocâd hanesyddol gan enw’r pentref, ‘Whitewell’.

Mae’n debyg mai’r Forwyn Fair fu nawddsantes yr eglwys ers cyn y Diwygiad Protestannaidd. Cyfeiria’r London Gazette (25.5.1880) at ‘gapel anwes (i blwyf Malpas) yn Whitewell, a gysegrwyd ym 1822 tan yr enw “Eglwys y Santes Fair, Whitewell” ’. Mam Duw, felly, oedd nawddsantes yr eglwys ddu a gwyn hynafol o bren a phlastr a ddymchwelwyd ym 1829 neu 1830. Dengys Cofrestrau Plwyf Malpas, yn ogystal â map Saxton o Sir Ddinbych a Sir y Fflint (1577), fod Capel Whitewell eisoes yn addolfa sefydledig ym 1570. Rhesymol yw tybio hefyd nad newyddbeth ym 1822 oedd y cysylltiad â’r Forwyn Fair. Nid oedd y cysegriad ond yn cydnabod arfer y gorffennol.

Mae’r cysylltiad hynafol rhwng ffynhonnau a’r Forwyn Fair yn ddiddorol o ran goleuo peth ar darddiad anhysbys eglwys Whitewell. Yn ystod y 12fed ganrif a’r 13eg cynyddodd poblogrwydd parchu’r Forwyn i raddau eithriadol. Mae’r ffynhonnau sanctaidd a gysegrwyd yn ei henw yn lluosocach o lawer na’r eiddo unrhyw sant neu santes arall yng Nghymru, a gellid priodoli hyn i gynnydd cysegru (neu ailgysegru) ffynhonnau yn ystod y cyfnod hwnnw. Dengys map dosbarthiad ffynhonnau Mair ledled Ynysoedd Prydain yn The Living Stream, James Rattue, (Boydell Press 1995, t.71) eu bod ar eu hamlaf yn hen Sir y Fflint, a chadarnheir hynny gan fap Francis Jones, The Holy Wells of Wales, (Gwasg Prifysgol Cymru 1954 t. 220).

Cyfrifodd Francis Jones 76 ‘Ffynnon Fair’ yng Nghymru, ond ni chynhwysodd y rhai uchod, namyn crybwyll ‘Whitewell’ (tt.46 a 179). Gallai’r enw Saesneg darddu o enw Eingl-Seisnig ‘Whyte’, yn enw pa un (ar y ffurf ‘Candida’) y cysegrir Whitchurch Canonicorum yn Swydd Dorset (gw. Rattue tt. 70, 146-7, 175). Yn ôl Farmer (The Oxford Dictionary of Saints), y mae’r ‘Whyte’ hon yn santes Gymraeg o’r enw Gwen, y cyflwynodd y Brenin Athlestan ei chreiriau i’r eglwys yn Swydd Dorset. Eithr honnir hefyd ei bod hi’n ferthyres a laddwyd yng nghyflafan Dockum, ger Utrecht yn 755; mai hi yw’r Santes Blanche o Lydaw, tan enw arall; neu wraig leol (meudwyes efallai) a lofruddiwyd gan y Daniaid. Pan archwiliwyd ei harch blwm ym 1990, cafwyd arni’r arysgrif ‘Hic requiescunt reliquie Sancte Wite’ (Yma y gorffwys gweddillion / greiriau Wite Sanctaidd), ac ynddi esgyrn gwraig fechan tua 40 oed.

Ceir Ffynnon Whyte ym mhentref Morecombelake yn Dorset . Y mae’n gafn carreg petryal, tua throedfedd a hanner o led, a throedfedd o hyd: gwelir llun ohoni ar www.hensleighhotel.co.uk/Morecombelake.  Dywed llechen ddiweddar gerllaw ei bod ‘yn iachau llygaid ers yr unfed ganrif ar bymtheg, o leiaf ’. Bendithiwyd y ffynnon adferedig gan Esgob Caersallog ar 24.7.1985. Mae William Worcestre a John Gerard yn crybwyll y santes hon, a dywed Thomas More yr arferid offrymu cacennau neu gaws ar ei dydd gŵyl.

Dywedir y dylai ffynnon sanctaidd Gristnogol lifo tua’r dwyrain, cyfeiriad Caersalem. Mae eglwysi’n wynebu’r cyfeiriad hwnnw, ac â’u traed tua’r dwyrain y cleddir Cristnogion, fel y gallant godi â’u hwynebau tua gwawr yr Atgyfodiad. Mae ffynhonnau Whitewell ym Maelor Saesneg yn goferu i nant (Elk) sy’n llifo tua’r dwyrain, ac yn gyflin â’r eglwys: ac o gofio’r wawr gellid maddau tybio fod a wnelo’r enw ‘White’ yma hefyd â’r gair Eingl-Seisnig ‘hwit’, sef disglair. Rhaid dweud y ceir sawl ‘ Whitewell’ neu ‘Whitwell’ yn Lloegr o Swydd Efrog i Ynys Wyth. Yr enwocaf, ond odid, yw ffynhonnau iachusol ‘White Wells’ uwchlaw Ilkley.

Nodweddiadol hefyd fyddai ffordd orymdeithio rhwng capel a ffynnon, ac yn achos Whitewell efallai y goroesodd hon ar ffurf y llwybr troed sy’n mynd o’r eglwys, ar draws y cae main, heibio i’r ffynnon amgaeëdig ac ymlaen i’r cae tu hwnt. Mae’r grisiau sy’n arwain i lawr at ddŵr y ffynnon hon yn awgrymu y bu cryn ddefnyddio arni. Cofnodwyd un ffynnon sanctaidd hysbys arall ym Maelor Saesneg, sef  Ffynnon Chad yn Hanmer.

Codwyd rhannau helaeth o’r wybodaeth uchod o daflen Paul Winchester, St Mary’s Wells, Whitewell (1996)

Cyferinodau Arolwg Ordnans
Ffynhonnau Whitewell, Maelor Saesneg: SJ 49517 41370
Eglwys Whitchurch Canonicorum, Dorset: SY 39675 95442
Ffynnon Whyte, Morecombelake, Dorset: SY 39954 93756
White Wells, Ilkley, Gorllewin Swydd Efrog: SE 118 468

Gwefannau defnyddiol eraill:
www.dorsethistoricchurchestrust.co.uk/Whitchurchcanonicorum
www.thedorsetpages.com/locations/place/W210
www.people.bath.ac.uk/liskmj/living-spring/sourcearchive

LLYGAD Y FFYNNON Rhifyn 25 Nadolig 2008

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

 

O GWMPAS Y FFYNHONNAU

DIFRODI FFYNHONNAU SANCTAIDD WHITEWELLS, Sir Wrecsam 

gan Howard Huws (Cadeirydd Cymdeithas Ffynhonnau Cymru)

DIWEDD FFYNHONNAU SANCTAIDD MAELOR SAESNEG?
Howard Huws

FFYNHONNAU MAIR- IS-COED

Tynnwyd sylw at Ffynnon Chad, Hanmer yn rhifyn 20 (Haf 2006) o Llygad y Ffynnon,

ac at Ffynhonnau Mair, Is-coed (Whitewell) yn rhifyn 25 (Nadolig 2008) o’r cylchgrawn hwn.

 Un o flynhonnau Is-coed, wedi ‘i ffensio ond wedi ’i orchuddio â thyfiant.

Gan fy mod i yn y cyffiniau, achubais gyfle i ymweld a’r ffynhonnau hyn hefyd. Yn ôl taflen St Marys Well, Whitewell, (Paul Winchester, 1996) ”Roedd dwy ffynnon sanctaidd. Y naill islaw’r eglwys, wrth lan y nant sy’n llifo hyd ymyl deheuol y fynwent (SJ 49504 41376): a’r llall mewn cae‘r ochr draw i’r nant, myrnryn ychwaneg i’r de-orllewin (SJ 49481 41340) Gwelir y ddwy yn eglur ar fap Ordnans 1:4,000 y fro.

Dywed taflen Winchester fod clawr metel ar y ffynnon gyntaf, yr un agosaf at yr eglwys: ond er chwilio a chwalu nid oedd lliw ohoni. O gamu’r nant i’r cae gyferbyn, gellid gweld yr ail ffynnon yn ddigon eglur. Neu o leiaf safle’r ffynnon: twll go fychan yn y ddaear yn llawn tyfiant. Ond wedi’i leinio â gwaith cerrig, a’i amddiffyn gan bedwar postyn pren a rhwyll wifrog o amgylch. Y syndod oedd bod ffynnon arall fyth yn y cae hwnnw, tua SJ 496 414. ‘Roedd honnon yn fwy sylweddol o lawer, wedi’i leinio â gwaith brics, a chyda phwmp haearn gerllaw. Nid yw hon i’w gweld ar fap Ordnans i gwbl, ond mae’n amlwg y bu yno ers degawdau. Felly ‘doedd fawr ddim i’w weld, ond o leiaf yr oeddwn i wedi gweld bod o leiaf un o ddwy ffynnon sanctaidd Is-coed yn parhau i dystio i ffydd ein tadau yng ngalluoedd ei dyfroedd rhinweddol.

Fis Tachwedd diwethaf y rhoddwyd gwybod imi fod yr ail ffyrmon wedi diflannu: wedi’i llenwi â phridd, a’i hau â glaswellt, oherwydd ei bod hi “yn y ffordd wrth aredig”. Ffermwr y tir a’i dinistriodd, gan nad oedd hi, yn ei farn ef, ond twll sych yn y ddaear. Ymddengys mai’r un fu tynged y ffynnon wrth yr eglwys, hefyd: bod y sawl sy’n trin y lle hwnnw (ffermwr arall) wedi penderfynu codi lefel y tir trwy orchuddio’r cyfan â rhagor o bridd. Nid rhyfedd na fu imi’i chanfod.

F’ymateb cyntaf fu i e-bostio Ymddiriedolaeth Archeolegol Clwyd- Powys a CADW. Bûm wythnosau heb glywed : hwyrach y byddai neges Saesneg wedi ennyn ymateb. Yna ysgrifennais atynt, ac ymhen hir a hwyr cefais wybod gan yr Ymddiriedolaeth a chan CADW nad oedd dim y gallent ei wneud. Yn ôl CADW nid oedd na’r naill ffyrnnon na’r llall wedi’i dynodi’n Heneb Restredig. Dywed CADW y ceir disgrifiad o’r ffynnon gyntaf, yr un efo clawr metel, wrth yr eglwys, yn adroddiad Comisiwn Brenhinol Henebion Sir y Fflint 1912. Ni chofnodir unrhyw ddeunydd canoloesol na chynharach yn yr un o’r ddwy ffynnon. Er mwyn eu cofnodi’n henebion byddai’n rhaid iddynt “fodloni meini prawf trylwyr.”: ond gan fod y ddwy wedi’u claddu, nid oes modd eu hasesu rŵan. Y cwbl y gallai CADW ei wneud oedd gofyn imi a oedd gennyf unrhyw luniau o’r lle cyn y difrodi fel y gellid cynnig sylwadau.

Yn ôl yr Ymddiriedolaeth, cynhwyswyd “y Ffynnon Wen” (honno wrth yr eglwys, eto) yn ei harolwg 2002/03, pryd y penderfynwyd nad oedd yr olion yn debyg o fod yn hynafol iawn, Ceir llifddor hynafol yn ymyl yr ail ffynnon (honno yn y cae): ond gan nad yw’r ffynhonnau’n Adeiladau Rhestredig nac yn Henebion Cofrestredig, ’does dim y gellir ei wneud. Mor hawdd yw difrodi’r gorffennol. Oedd, yr oedd y ffynhonnau’n niwsans gan rywrai, a na, nid oedd neb yn eu defnyddio. Bach o dystiolaeth sydd gennym yn eu cylch: taflen a ysgrifennwyd byrntheg mlynedd yn ôl, a chofnod a wnaed ganrif yn ôl. Gallai hanes y ffynhonnau ymestyn ymhell yn ôl i’r gorffennol, ac efallai y bu iddynt arwyddocad ysbrydol : ond nid oedd “gallai” nac “efallai” nac “ysbrydol” yn ddigon i oedi dim ar eu dileu er mwyn gwerth ychydig geiniogau o gnwd ychwanegol. Ac felly y difethir y cwbl o’n cof ni, yn y pen draw, onid oes yna rywrai sy’n fodlon cadw golwg cyson ar y safleoedd hyn, a throsglwyddo’r wybodaeth a’r cyfrifoldeb at y dyfodol.

Dwi ddim yn hollol anobeithiol. Mae palu pridd allan o ffynnon yn fwy trafferthus na’i llenwi, ond hwyrach fod modd darbwyllo. Efallai y byddai cofrestru swyddogol wedi atal y fandaliaeth: felly onid ydi’ch hoff ffynhonnau chi wedi’u cofrestru’n Henebion swyddogol erbyn hyn, mynnwch eu bod nhw felly.