TREGARTH

O GWMPAS Y FFYNHONNAU

FFYNNON Y WRACH  / PISTYLL YR EURYCH

Fis Mehefin diwethaf aeth Gwyn Edwards, Llanddeiniolen â ni i ddangos llecyn arbennig i ni ar dir Moelyci ger Tregarth lle mae dŵr yn tarddu o dan hen dderwen ganghennog fawr mewn coedwig a llwybr sy’n arwain trwyddi at waun agored gerllaw nifer o henebion o’r hen amser. Mae awyrgylch arallfydol yn y lle a hawdd gellir dychmygu fod derwyddon wedi bod yma ar un adeg yn addoli’r coed a’r dŵr. Er i ni dynnu lluniau nid oedd digon o olau o dan y coed iddynt ddod allan yn ddigon da i’w cynnwys yn Llygad y Ffynnon. Nid oedd sicrwydd am enw’r tarddiad. Yn Archifdy’r Brifysgol, Bangor gwelwyd mewn un o ddogfennau Stad Penrhyn a’r dyddiad 1768 mai Richard Pennant oedd perchennog Moelyci a Thomas Robert Owen yn denant. Mae’r enwau Cae’r Wrach a Cae Pistyll yr Eurych ar y tir o gwmpas y tarddiad ac anodd oedd bod yn sicr beth oedd enw’r ffynnon. Nid oedd yr awyrgylch wrth y ffynnon yn braf iawn a hawdd gellid fod wedi cysylltu’r lle gyda gwrachyddiaeth a melltith yn y gorffennol pan oedd y werin yn credu’n gryf yn y fath beth. Ond yn ddiweddar cafodd Gwyn gadarnhad mai Pistyll yr Eurych yw’r enw cywir ar y tarddiad.  Rhaid felly bod gof oedd yn gweithio mewn aur wedi defnyddio’r dŵr rhyw dro  yn y gorffennol. O flaen y goeden mae’r dŵr yn codi i ffynnon gyda cherrig mawr cyn goferu i ffynnon ddiweddarach o frics. Mae’r dŵr wedyn yn llifo i gafn llechu cyn goferu i ffos sy’n rhedeg gyfochrog â’r llwybr. Gobaith Gwyn yw glanhau’r ffynnon a thacluso’r amgylchedd o’i chwmpas. Cawn fwy o hanes y fenter yn Llygad y Ffynnon cyn hir, gobeithio.  

 LLYGAD Y FFYNNON Rhif 25 Nadolig 2008

 cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

FFYNNON PEN-Y-BRONNYDD

Y ffynnon yn ei chynefin. Mae’r bibell ddraenio ar waelod y llun yn mynd â dŵr i gae islaw..

Saif rhes tai Pen-y-bronnydd (neu Ben-y-bronydd) yng nghymuned Tregarth, ar ochr orllewinol Lôn Tal Cae sy’n arwain o’r A5 i Dregarth, yng Nghyfeirnod Arolwg Ordnans SH 60342 68738. Cofnodwyd yr enw’r tai gyntaf tua’r flwyddyn 1900, ond ceir yr enw “Pen y bronnith” yn nogfen Ystâd y Penrhyn dyddiedig 1717.

Rhed llwybr o Lôn Tal Cae heibio i flaen y rhes tai, i gyfeiriad Cororion. Gam neu ddau chwith o’r llwybr, mewn clwt o dir gwlyb, ceir ffynnon adeiledig at ddefnydd gwlad. Nid yw’n ffynnon sanctaidd: mae’n gyflenwad dŵr go ddibynadwy at ddibenion  beunyddiol; rhywbeth sy’n gynyddol brin y dyddiau hyn.

Fis Tachwedd diwethaf daeth i sylw Cymdeithas Ffynhonnau Cymru bod cais wedi’i wneud gan gwmni Cornerstone Telecommunications Infrastructure Ltd (Slough) am ganiatâd cynllunio ar gyfer codi mast telathrebu 17.5m, dau gabinet offer, un cabinet mesurydd ac offer cysylltiedig ar y tir yn union y tu ôl i’r ffynnon. Barn y rhai cyfarwydd â’r safle yw y gallai hyn arwain at ddifrodi neu hyd yn oed ddileu’r ffynhonnell hon.

Wedi ymweld â’r safle, gyrrwyd gwrthwynebiad at Gyngor Gwynedd yn enw’r Gymdeithas, yn gofyn nid am atal y cynllun, ond am leoli’r mast a’r offer ychydig ymhellach o’r ffynnon ei hun. Teimlid y byddai hynny’n gyfaddawd derbyniol gan bawb. Cyhoeddwyd yn y North Wales Chronicle 17.5.18, fodd bynnag, fod y Cyngor wedi penderfynu caniatáu’r cais cynllunio er gwaethaf pob gwrthwynebiad.

Nid oedd unrhyw reswm cynllunio, meddid, yn erbyn hynny, ac roedd cais blaenorol ar safle 200 medr i’r de wedi’i atal oherwydd yr effaith bosib ar heneb gofrestredig Cytiau Parc Gelli.

               Howard Huws

LLYGAD Y FFYNNON   Rhif 44 Haf 2018

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc