FFYNHONNAU TRISANT, PONTARFYNACH, Ceredigion (SN744744)

Mae’r ffynhonnau i’w gweld gyferbyn â Dolcoion ond yr ochr arall i’r afon Cell yn agos i lan y dŵr. Ychydig yn is na’r ffynhonnau mae’r nant o Dolgors yn llifo i’r afon Cell. Tan ryw ganrif yn ôl roedd bri mawr ar y ffynhonnau oherwydd eu galluoedd meddyginiaethol. Deuai cleifion gorweddiog yma o bell ac agos. Byddai’r hen bobl yn cofio gweld ffyn baglau yn Nolcoion a adawyd yno gan bobl a iachawyd yn y ffynhonnau. Tua deugain mlynedd yn ôl bwriadodd y Parchedig J. Williams, ficer Tal-y-llyn, un a fagwyd yn Nolcoion, a Mr William Evans, New Row, marchnatwr lleol llwyddiannus, fanteisio ar y ffynhonnau a’u datblygu drwy godi adeilad i bwmpio’r dŵr . Yn ogystal roedd ganddynt gynlluniau i adeiladu gwesty gyda gerddi hardd o’i gwmpas a hysbysebu’r lle fel man delfrydol i gael gwellhad ac esmwythâd. Ond yn anffodus ni ddaeth dim o’r cynlluniau. Nid yw’r dŵr yn y ffynhonnau yn wahanol mewn lliw a blas i ddŵr ffynhonnau eraill. Mae’n bosib bod eu rhinwedd yn deillio o’u cysylltiad gyda’r tri sant. Pwy oeddynt nid oes neb heddiw a ŵyr ond gallwn fod yn sicr mai’r un rhai ydynt a’r tri y cysegrwyd eglwys Llantrisant iddynt. Roedd y ffynhonnau ger yr hen ffordd o Ysbyty Cynfyn, heibio Llaneithyr a Bodcoll a Nantarthur i Ysbyty Ystwyth ac Ystrad Meurig.

Mae’r ffynhonnau yn saith mewn nifer. Mae tair ohonynt yn llifo allan o dan dorlan uchel o bridd rhyw lathen neu ddwy o’r afon. Mae’r tair ffynnon gref yma ond rhyw droedfedd oddi wrth ei gilydd. Ers talwm roedd tair peipen wedi eu gosod i greu tri phistyll hwylus. Mae’r pedair ffynnon arall yn tarddu ar dir gwastad ychydig yn uwch i fyny’r afon. Roedd pob ffynnon yn gwella afiechyd neu gyflwr gwahanol. Ffynnon y Llygaid oedd un a Ffynnon y Crydcymalau oedd y llall. Roedd un yn gwella’r scyrfi. Yr enw ar un arall oedd Ffynnon y Wrach. Am flynyddoedd bellach mae’r ffynhonnau hyn wedi eu hanghofio a’i hesgeuluso ac wedi llanw a thyfiant lle mae lliw gwyrdd tywyll y planhigion yn dangos safle a maint y ffynhonnau. Ar adegau mae rhai cleifion yn dal i ddod atynt i geisio gwellhad i anhwylderau’r croen a’r cryd cymalau.