SWYNFFYNNON

FFYNNON Y SANTES FFRAID 

( SN675671)

  J. Meurig Jones

Saif y ffynnon ar dir fferm Cynhawdref Uchaf (hen gartref Ieuan Fardd 1731-1788) ger pentref Swyddffynnon (Ffynnon-oer y gelwid y lle yn yr hen amser) ym mhlwyf Lledrod uchaf, ym maenor Mefennydd, Ceredigion.

Cysegrwyd y ffynnon i Ffraid oherwydd bod y santes yn gysylltiedig ag Urdd y Sistersiaid, sef perchnogion y tir yn yr Oesoedd Canol. Santes Wyddelig oedd Ffraid ac roedd y Sistersiaid yn berchen ar dir sylweddol yn Iwerddon a Chymru. Roedd gan yr ardal i'r de-orllewin o'r afon Ystwyth hen gysylltiad â 'r Demetae llwyth Gwyddelig Celtaidd - ac yno goroesodd yr iaith Wyddeleg tan yr unfed ganrif ar ddeg. Gwelwn dystiolaeth o hyn ar garreg goffa o'r nawfed ganrif yn eglwys Gwnnws, Llanwnnws:

QUINCUNQUE EXPLICAVERIT HOC NOMEN DET BENEDIXIONEM PRO ANIMA HIROIDL FILIUS CAROTINN

(Pwy bynnag sy'n medru egluro'r enwau yma roddent weddi dros enaid Hiroedl mab Carodyn(?)

Mae cysylltiad rhwng y santes a'r ddiod feddwol oherwydd bod yna ddywediad am 'Gwrw Sant Ffraid'. Cyfeirir ato yn Llyfr Coch Llanelwy:

'Quaedam consuetudo vocata corw Sanfrait '.

Yn ôl traddodiad pan oedd Ffraid yn ifanc, ei dyletswydd hi oedd godro'r gwartheg a gwneud ymenyn yn yr hafod, sef preswylfa'r haf i drigolion ardaloedd mynyddig Cymru. Diddorol yw sylwi felly, mai ar dir fferm Cynhawdref (Cynhafdref yn gywir) y mae Ffynnon Ffraid. Roedd lleiandy i 'r Santes Ffraid rhwng pentrefi Llanrhystud a Llansanffraid ar yr arfordir yn ôl Lives of the British Saints gan Baring-Gould a Fisher. Yn anffodus collwyd unrhyw draddodiadau gwerin a fu unwaith yn gysylltiedig â'r ffynnon, ond gwyddom ei bod yn hen iawn am fod cyfeiriad ati yn y gyfrol Map of South West Wales and the Border in the Fourteenth Century gan W Rees. Er i'r traddodiadau llafar gael eu colli ni ellir peidio â rhyfeddu at bensaernïaeth y ffynnon. Mae ar ffurf cwch gwenyn, ffurf brin yng Nghymru , unigryw yn y de-orllewin . Dylai gael ei diogelu pe bai ond am hynny yn unig. Bu llwyn yn tyfu drwy gerrig y ffynnon am flynyddoedd ac roedd ei wreiddiau yn dal y cerrig yn eu lle, ond gwywodd y llwyn a bellach mae'r cerrig yn symud a'r dirywiad i'w weld yn waeth ar ôl tywydd oer iawn yn y gaeaf.

YR YMGYRCH I ACHUB FFYNNON FFRAID

Ers pedair blynedd bellach mae Anwen Davies, a’i mam Jasmine Jones, perchnogion Cynhawdref Uchaf ac Isaf wedi ymdrechu i achub y ffynnon rhag dadfeilio. Dyma fanylion yr ymgyrch fel y’i cafwyd gan Anwen:

Ebrill 9ed 1992 - Ffonio A.J. Parkinson, Comisiwn Brenhinol Henebion yng Nghymru.

Ebrill15ed            Ateb yn ôl gan Mr. Parkinson yn ein cynghori i ysgrifennu at CADW. Dangoswyd tipyn o ddiddordeb yn y siâp cwch gwenyn. Daeth CADW allan i gofnodi'r ffynnon, tynnu lluniau a rhoi cyfeirnod map. Dyma ddisgrifiad dynion y Comisiwn o'r ffynnon:

Ffynnon wedi ei hadeiladu o gerrig sychion yng nghornel o'r orglawdd yng ngardd Cynhawdref Uchaf tua 14m i'r de o'r ffermdy. Mae'r ffynnon bron yn sgwâr o ran cynllun. Mae'r ochr sy'n wynebu'r dwyrain yn codi i 2.15m o led a saif 2.3m o daldra. Mae'n blaenfeino i'r pen ac yn edrych fel siâp pyramid ond heb fod yn bigfain. Mae'r agoriad i'r ffynnon yn 660mm o led a 740 mm o uchder ac mae'r siambr lle mae'r dŵr ar ffurf pedol. Mae lefel y dŵr ynddi yn gyson, sef tua 100mm o dan y garreg yn y fynedfa. Mae hanes lleol yn cofnodi fod y mynachod yn defnyddio'r ffynnon wrth deithio o Ystrad Fflur, tua 7km i'r dwyrain, ac mai dyma pam y defnyddir y term 'sanctaidd' i ddisgrifio'r ffynnon. Ond nid yw Cynhawdref ar unrhyw lwybr dwyrain i'r gorllewin. Yn llyfr Frandis Jones, The Holy Wells of Wales, nid oes sôn am y ffynnon yma yn Cynhawdref ond mewn man arall yn ymyl Swyddffynnon.

Medi 1 1993     Ysgrifennu eto at CADW

Medi 18             Ateb - nid yw'r ffynnon wedi ei rhestru fel heneb . Fy nghynghori i gysylltu â Chyngor Dosbarth Ceredigion. Digalonni braidd.

Mai 3 1994         Ysgrifennu eto at CADW i holi am gofrestru'r ffynnon.

Mai 15                Diddordeb. Holi am gyfeirnod map

Mehefin 29         Danfon y wybodaeth iddynt. Yn ystod yr haf daeth pobl CADW allan i archwilio'r ffynnon.

Medi 27              Llythyr gan CADW yn egluro'r camau i gofrestru'r ffynnon.

Hydref 10            Derbyn rhif cofrestredig CADW - Cd 157

Hydref 21            Derbyn ffurflen grant yn cynnig talu 50% o gost diogelu'r ffynnon. Cael dau arbenigwr ar atgyweirio hen ffynhonnau allan i roi amcan bris a sgets o'r ffynnon orffenedig. Roedd cost un yn £950 a'r llall yn £1100

Erbyn hyn rwy'n siŵr eich bod yn holi pam nad aethom ymlaen gyda' r gwaith adnewyddu. Yn anffodus nid oedd ein cyllid personol yn medru ymestyn hyd yn oed i £500 neu efallai ychwaneg o gost os byddai pethau yn mynd o le neu angen mwy o arian i orffen y gwaith.

Hydref 16 1994   Ysgrifennu at Gyngor Dosbarth Ceredigion a'r Cyngor Cymuned yn holi am help ariannol.

Ionawr 1 1995     Ateb o'r Adran Gyllid Cyngor Dosbarth Ceredigion. "Nid ydych yn gymwys am gymorth o dan Gynllun Grant Datblygu Cymdeithasol."

Mai 24                 Ysgrifennu at yr Arglwydd Geraint i roi hwb i'r Cyngor. Hefyd at Dai Lloyd Evans a Gethin Bennet. Ysgrifennu at JIGSO a Bwrdd Datblygu Cymru.

Mehefin 6             Ateb o'r Bwrdd Datblygu - wedi gorffen rhoi grantiau ar gyfer prosiectau cymdeithasol.

Mehefin 7              Ateb gan yr Arglwydd Geraint - roedd wedi ysgrifennu at Brif Gyfarwyddwr Ceredigion ac roeddwn yn ddiolchgar iawn iddo am wneud hynny.

Mehefin 16             Ateb gan CDC yn cyfeirio at ein llythyr ac yn dilyn llythyr yr Arglwydd Geraint. Wedi cyfarfod Gorffennaf 13 mi fydd yr Adran Gyllid mewn gwell sefyllfa i weld os bydd arian ar gael yn y flwyddyn 1995-96. Hefyd yn ein hatgoffa i beidio dechrau'r gwaith neu ni fyddai cymorth ariannol (Dyma reswm arall pam nad aethom ymlaen i atgyweirio.)

Awst18                  Llythyr oddi wrth CDC. Dim cymorth ariannol dan gynlluniau grant mae'r Adran Gyllid yn eu gweithredu.

Hydref 17               Llythyr o CDC o'r Adran Gynllunio. Nid oes arian gan yr adran ar gyfer prosiectau preifat.

Dyma ni - digalondid eto, ond gobeithio y cewch chi fel Cymdeithas fwy o lwc. Mewn undeb mae nerth.

NODYN GOLYGYDDOL Nid yw'n bosib darllen y manylion hyn heb deimlo rhwystredigaeth Anwen a Jasmine. Dyma'r math o anawsterau sy'n wynebu unrhyw un sydd am achub hen ffynhonnau. Gwelwch fod gwir angen Cymdeithas fel hon i gynorthwyo unigolion i roi pwysau ar awdurdodau i ddiogelu'r ffynhonnau yn eu hardaloedd. Eisoes llythyrwyd â Chyngor Dosbarth Ceredigion i ofyn am gymorth ariannol. Cewch wybod am unrhyw ddatblygiad yn yr hanes yn y rhifyn nesaf o Lygad y Ffynnon.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 1 Nadolig 1996

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff

FFYNNON FFRAID, SWYDDFFYNNON, CEREDIGION.

Fe gofiwch fod yna erthygl am y ffynnon arbennig hon yn y rhifyn cyntaf o Llygad y Ffynnon. Ceisiodd y Gymdeithas weithredu ar ran perchenogion y ffynnon. Gofynnwyd unwaith eto i Gyngor Ceredigion am gymorth ariannol ond nid oeddynt mewn sefyllfa i gynorthwyo. Llythyrwyd â Dwr Cymru gan ofyn am nawdd ond yn ofer. Anfonwyd at Gyngor Cymuned Ystrad Meurig ond hyd yn hyn ni chafwyd ymateb.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 2 Haf 1997

 cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff

ADFER FFYNHONNAU

Yn ystod yr haf eleni adferwyd Ffynnon Ffraid, Swyddffynnon, Ceredigion. Mawr obeithiwn gynnwys yr hanes yn y rhifyn nesaf.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 7 Nadolig 1999

 cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff

ADFER FFYNNON FFRAID, SWYDDFFYNNON

Yn y rhifyn cyntaf o Llygad y Ffynnon, Nadolig 1996, soniwyd am ymgyrch Annwen Davies i adfer y ffynnon unigryw sydd yng ngardd ei chartref, Cynhawdref, Swyddffynnon, Ceredigion. Mae'r ffynnon wedi ei chysegru i'r Santes Ffraid a dywedir bod mynachod Ystrad-fflur yn arfer galw heibio i'r ffynnon i dorri eu syched wrth deithio. Ar yr arfordir roedd lleiandy ac eglwys wedi ei chysegru i'r santes yn Llansantffraid. Nid oes traddodiadau am y ffynnon wedi goroesi ond mae'n dyddio'n ôl i'r bedwaredd ganrif ar ddeg, ac mae ei phensaernïaeth yn un hynod iawn. Mae ar ffurf cwch gwenyn, ffurf brin iawn yng Nghymru. Roedd Annwen a'i mam, Jasmine, yn sylweddoli bod ganddynt drysor amhrisiadwy yn eu meddiant a dechreuwyd ymgyrch i achub y ffynnon yn 1992 pan ysgrifennwyd at y Comisiwn Henebion yng Nghymru. Cyngor y Comisiwn oedd y dylid cysylltu â CADW a daeth dynion draw i dynnu lluniau a chofnodi lleoliad a nodweddion y ffynnon. Yn eu hadroddiad maent yn nodi ei harbenigrwydd pensaernïol ond yn dweud nad oes sôn amdani yn llyfr Francis Jones, The Holy Wells of Wales. Ar yr olwg gyntaf mae hyn yn wir, ond wedi ailedrych yn fanwl ar y gyfrol gwelir y cyfeiriad hwn ar dudalen 158:

  ST.FRIDE'S WELL. SW of Ystradmeurig, near Treffynnon - Rees Map.

 Mae'n siŵr mai at Ffynnon Ffraid, Cynhawdref, y mae'n cyfeirio. Gwelir felly ei bod yn o ffynhonnau sanctaidd Cymru.

 Aeth blwyddyn heibio ac ym mis Medi 1993, ysgrifennwyd eto at CADW i weld a allent wneud rhywbeth i ymgeleddu'r ffynnon a oedd yn raddol ddirywio a'r gwaith cerrig yn ansefydlog mewn mannau. Gan nad oedd y ffynnon wedi ei rhestru fel heneb ni allent wneud dim i helpu ac fy gynghorwyd Annwen i gysylltu â Chyngor Dosbarth Ceredigion. Er ei digalondid daliodd Annwen i ofyn am eu cymorth ac ym mis Mai 1994 gofynnwyd iddynt edrych eto ar y ffynnon gyda'r gobaith o’i chofrestru. Yn ystod yr haf daeth dynion i archwilio'r ffynnon ac erbyn mis Hydref roedd wedi ei chofrestru. Cynigiodd CADW dalu 50% o'r gost o tua £1000 i adfer y ffynnon ond ar y pryd nid oedd cyllid y teulu yn caniatáu gwario £500 ar y gwaith adnewyddu. Aeth Annwen ati i geisio cael cymorth ariannol gan Gyngor Dosbarth Ceredigion a'r Cyngor Cymuned. Ym mis Ionawr 1995 daeth ateb o Adran Gyllid y Cyngor i ddweud nad oedd y gwaith adfer yn gymwys i dderbyn cymorth o dan Gynllun Grant Datblygu Cymdeithasol.

 Drwy gydol 1995 bu Anwen yn llythyru â mudiadau fel JIGSO a Bwrdd Datblygu Cymru, yn ogystal â chyda nifer o unigolion, gan gynnwys yr Arglwydd Geraint, a ysgrifennodd at Brif Gyfarwyddwr Ceredigion i geisio cael arian, ond nid oedd dim grantiau ar gael yn unman. Cofnododd Anwen ei siom yn Llygad y Ffynnon gan ddweud, 'Gobeithio y cewch chi fel Cymdeithas fwy o lwc.' Cofnodwyd ein hymdrechion i gael cyllid yn y rhifynnau dilynol. Anfonwyd at Gyngor Dosbarth Ceredigion ddiwedd 1996 a chafwyd ar ddeall ddechrau 1997 nad oedd arian ar gael. Ysgrifennwyd at Gyngor Cymuned Ystradmeurig fis Mawrth a mis Rhagfyr 1997 ond heb unrhyw ymateb ganddynt. Ym mis Ebrill y flwyddyn honno ceisiwyd ennyn diddordeb Dŵr Cymru yn y ffynnon a gofyn iddynt noddi'r fenter ond negyddol oedd eu hateb. Yn Ebrill 1998 ysgrifennwyd eto at y Cyngor Cymuned ond i ddim diben gan na chydnabwyd y llythyr.

 Nawr dyma weddill yr hanes gan Annwen ei hun:

 Ym mis Tachwedd 1998 eisteddom i lawr a phenderfynu ariannu ailadeiladu y ffynnon ein hunain. Ysgrifennais at Horne Stonework Dry Walling yn Aberhonddu gan mai nhw roddodd y pris gwreiddiol. Yn naturiol, roedd wedi codi ers 1994. Anfonwyd y ffurflenni a'r gwaith papur angenrheidiol i CADW gan eu bod yn dal i gynnig grant i dalu am hanner y gost. Daeth swyddog i weld cyflwr y ffynnon ac yna ym mis Mai 1999, gyda’r tywydd yn caniatáu, dechreuwyd ar y gwaith.

Daeth Paul a Brandon i ddadfeilio'r ffynnon garreg wrth garreg a Helen, swyddog CADW yn gwylio'r holl waith. Synnwyd pa mor dda a chadarn oedd cyflwr y cerrig y tu mewn i'r ffynnon a'r dŵr mor lân. Darganfuwyd man bethau rhwng y cerrig - potel blastig, darn o wydr, plât, clawr tebot a darnau eraill o grochenwaith o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg a'r ugeinfed ganrif. 

Anwen a rhai o'r pethau a ddarganfuwyd wrth atgyweirio'r ffynnon.

Dechrau ar y gwaith o dynnu'r cerrig.

Y gwaith yn mynd rhagddo.

Adeiladwaith hynafol y ffynnon i'w weld yn glir.

Y ffynnon wedi ei hadfer a'i diogelu.

Uwchben y ffynnon

Ymhen tridiau roedd y ffynnon wedi ei hailadeiladu ac yn edrych, gobeithio, fel yr oedd yn nyddiau Glyndŵr. Am ychydig fisoedd roedd y cerrig ar wyneb y ffynnon yn annaturiol o lân ond yn raddol, gydag amser, mae'r mwsog a'r rhedyn wedi dychwelyd.

Mae'r ymwelwyr hefyd wedi cynyddu, rhai yn dod mor bell ag Awstralia ac America a hyd yn oed fyfyrwyr, yn cerdded o un ffynnon i'r llall.

Gyda'r biliau wedi eu talu a'r grant gan CADW wedi ei dderbyn, daeth rhodd annisgwyl o £100 gan Cymdeithas Ffynhonnau Cymru. Rydym yn gwerthfawrogi hyn yn fawr iawn. Yn y dyfodol byddaf yn gosod plac i ddiolch i chi ac i CADW am eich cymorth i adfer y ffynnon. Rwyf hefyd yn gobeithio argraffu taflenni yn sôn am Ffynnon Ffraid a'u gadael yng nghanolfannau'r Bwrdd Croeso a mannau tebyg. Efallai hefyd y byddwn yn gallu creu cardiau post i'w gwerthu i dalu am y gwaith. Wrth edrych yn ôl, rwy'n siŵr inni wneud y penderfyniad iawn i sicrhau fod adeiladwaith y ffynnon yn ddiogel a'i bod ar gael i ymwelwyr ei mwynhau. Gan fod Eirian a minnau wedi ein bendithio â mab, Ieuan, yn ystod y cyfnod hwn, teimlwn fod dyfodol y ffynnon yn ddiogel ar droad yr unfed ganrif ar hugain.

Ffynnon Ffraid CYNHAWDRE-UCHAF SWYDDFFYNNON, CEREDIGION

            BLAENLUN

            TRYCHLUN

            CYNLLUN

            Graddfa -1 - +5 troedfeddi

            Ken Lloyd Gruffydd., Awst 1999

            Cymdeithas Ffynhonnau Cymru]

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 9 Nadolig 2000

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff

FFILMIO’R FFYNHONNAU  

 Eirlys Gruffydd

Yn ystod mis Gorffennaf eleni gofynnwyd i Ken a minnau fynd gyda chwmni Teleg i ffilmio ffynhonnau ym Mon, Arfon, Llyn, Eifionydd, Powys, Ceredigion a Chaerfyrddin. Buom yn ymweld a ffynhonnau a oedd yn gyfarwydd i ni, yn edrych ar eu cyflwr ac yn digalonni o weld cyflwr truenus rhai ohonynt ond yn llawenhau wrth weld fod eraill yn amlwg yn cael gofal. Llwyddwyd hefyd i ymweld ag un ffynnon newydd. Mawr yw ein diolch i Michael Bailey Hughes a’i fab Sion am eu cwmni a’u caredigrwydd i ni yn ystod y dyddiau y buom yn ffilmio.  

Ar ol siom wrth Ffynnon Garon a seibiant i gael bwyd yn y dref ymlaen a ni i Swyddffynnon ac i fferm Cynhawdre (Gwenhafdre) i weld Ffynnon Ffraid ( SN675671). Cafodd ein cymdeithas y fraint o fedru helpu i adfer y ffynnon arbennig hon sy’n wyth cant oed. Mae ar ffurff cwch gwenyn a chafwyd tipyn o’i hanes yn ol-rifynnau Llygad y Ffynnon. Mae ei chyflwr yn parhau yn dda a nifer o ymwelwyr yn dod ati i gael dwr ohoni ac amryw yn teimlo fod yna awyrgylch arbennig o’i chwmpas. Bu rhai yma’n ddiweddar yn cymryd y dwr i’w ddefnyddio i fedyddio baban. Roedd y teulu newydd ddychwelyd ar ol bod yn y sioe yn Llanelwedd ac roedd Anwen Davies yn falch o’r cyfle i gael sgwrsio am y ffynnon sy’n golygu cymaint iddi.Roedd ymwela a Ffynnon Ffraid unwaith eto yn goron ar ddau ddiwrnod bendigedig o hel ffynhonnau.

Ffynnon Ffraid, Swyddffynnon, Ceredigion.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 17 Nadolig 2004

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff