SANT SIORYS

‘Heb Ddŵr, Heb Ddim’

 Ffynhonnau Caerdydd a’r Cylch

Robin Gwyndaf

(Rhan o darlith a draddodwyd ym Mhabell y Cymdeithasau yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd,

7 Awst 2018. Cadeirydd: Eirlys Gruffydd-Evans; Trefnydd a Chyfieithydd: Howard Huws.)  

Ffynnon Coedrhiglan

Ffynnon ym mhlwyf Sant Siorys (St George Super Ely), ar dir plas Coedrhiglan yw’r ffynnon fechan gron hon. Meddai T H Thomas yn 1903, mewn erthygl yn y cylchgrawn, Transactions of the Cardiff Naturalists’ Society: ‘Some Folk-lore of South Wales’:

‘In the park at Coed-rhyd-y-glyn, the seat of Capt.

 Treharne, exists a small circular well which is

 considerably visited as medicinal, and rags from

 the clothing, or especially from bandages of the

 votaries, are continually suspended from the branches

 of an oak tree which overshadows it.’³²

Ffynnon Coedrhiglan.

Credid fod dŵr y ffynnon hon yn arbennig o rinweddol at wella llygaid dolurus. Ond yr oedd yn arfer hefyd i daflu pinnau i’r dŵr. A dyma enghraifft dda, fel yn achos cymaint o ffynhonnau, o’r ddolen anniffiniadwy ac annatodadwy ym meddyliau ein hynafiaid rhwng y naturiol a’r goruwchnaturiol (dolen nad yw wedi llwyr ddiflannu heddiw). Credu bod gwerth meddygol yn y dŵr, a dyma ni yn y byd naturiol, gwyddonol. Ond credu hefyd fod gwerth mewn taflu pinnau i’r dŵr. A dyma ni nawr ym myd anwyddonol y goruwchnaturiol. Byd swynion, coelion, arferion, a chof gwerin. Byd yr hen goel fod pinnau yn fetel wedi’i buro yn y tân, ac felly yn swyn bendithiol i’n diogelu rhag pob drwg ac i hyrwyddo iechyd. Hefyd, o bosib, byd hen gof gwerin fod modd trosglwyddo afiechyd i fater, neu wrthrych arall. Dyna fel y credai ein hynafiaid gynt. Dyna oedd eu harfer hwy – ‘mi wnawn ninnau yr un modd: mi daflwn ninnau binnau i’r dŵr’, gan weithredu yn ysbryd y ddihareb: ‘Hen arfer, hon a orfydd’. 

 Coedrhydyglyn yw’r enw mwyaf cyfarwydd heddiw ar y plasty a’r tir lle mae’r ffynnon hon wedi’i lleoli, gan dybio bod yr enw yn seiliedig ar ffurf  megis ‘coed-ar-hyd-y-glyn’: ‘the wood along the glen’. Ond, fel yr eglurodd Gwynedd Pierce, esboniad onomastig lled ddiweddar ar lafar gwlad yw hyn. Roedd y tŷ gwreiddiol ar dir uwch, nid ‘ar hyd y glyn’ fel y tŷ presennol a adeiladwyd yn 1830. Nid yw ffurfiau cynnar ar yr enw chwaith yn awgrymu’r ystyr ‘ar hyd y glyn’. Yn hytrach, mae’r enwau yn awgrymu cysylltiad agos â hen deulu Raglan oedd â thiroedd yn y rhan hon o Fro Morgannwg. Dyma ychydig o’r enwau: Reglines Wood (1540); Raglande; (1591); Riglyn (1695-1709: Edward Lhuyd); Coedrhyglan (1799, 1811); Coedriglan (1805).³³ O gofio hyn oll, nid yw’n syndod mai’r ffurf swyddogol a ddewiswyd gan Bwyllgor Iaith a Llenyddiaeth Bwrdd Gwybodau Celtaidd Prifysgol Cymru yn 1957 ydoedd, nid Coedrhydyglyn, ond Coedrhiglan.³⁴

   Nodiadau Rhan 2

32.         Transactions of the Cardiff Naturalists’ Society, cyf. 36, 1903, t. 57. Gw. hefyd C F Shepherd, A Short History of St George Super Ely, Caerdydd, 1933, t. 39; a Holy Wells of Wales, t. 185.

33.         Gw. Place-names of Dinas Powys Hundred, tt. 251-3.

34.         Gw. Elwyn Davies, gol., Rhestr o Enwau Lleoedd. A Gazetteer of Welsh Place-names, Caerdydd, 1957 (1975), t. 30.

Robin Gwyndaf.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 48 HAF 2020

 cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff