ANTUR FFYNNON THEODORA
Howard Huws

Dda gen i ddim mo mannau uchel: mae dringo ysgol yn ddigon o gamp gen i. Pan felly, yr oeddwn i’n ceisio sefyll ar ben maen enfawr yn Romania? Heb nemor droedle diogel, ac o fewn modfeddi i ddibyn ddegau o droedfeddi? Er mwyn tynnu llun ffynnon, wrth reswm.

Mae bryniau Moldafia yn eang a braf, yn las gan goedwigoedd ac ymhell o bob stŵr. Dyna pam y ceir ynddynt fynachlogydd gyda’r mwyafrif trawiadol a luniwyd erioed, eu waliau’n un o ddarluniau, y tu mewn a’r tu allan, a’r pererinion yn eu cyrchu heddiw fel ddoe. Ar wahân i’r sefydliadau mawrion, ceir rhai bychain sy’n gartref i ryw ddeg neu ddwsin o fynachod neu leianod, a rhai llai fyth, lle mae meudwyaid unig yn padereua’r bwlch rhwng y byd hwn a thragwyddoldeb. Meudwyes o’r fath oedd y Santes Theodora, a ganfu loches mewn ogof ger Sihla ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg.

Darllenais iddi godi’i dŵr yfed o ffynnon ar ben un o’r clogfeini ogylch ei hogof a bod y ffynnon honno bellach yn un santaidd, wedi’i chysegru, yn enw’r feudwyes. Gan i mi dreulio wythnos yn yr ardal honno llynedd, rhaid oedd imi alw heibio. Ond nid ar chwarae bach yr oedd gwneud hynny. Chwiliodd y feudwyes am fan anghysbell, ac er i’r byd newid y tu hwnt i bob dychymyg yn ystod y tair canrif ddilynol, mae gofyn bod yn benderfynol os am ymweld â’r lle heddiw. Y mae tua phum milltir o’r ffordd fawr agosaf, hyd lôn gerrig garw sy’n dringo tua mynachlog fechan Sihla. Toc cyn cyrraedd yno, gwelir arwyddion yn cyfeirio’r pererinion i ben llwybr tuag at ogof Theodora.

Lle braf i gerdded ynddo yw’r goedwig uchel, a buan y cyrhaeddir nifer o feini enfawr sydd fel petaent ar gychwyn i lawr y llethrau Mewn hollt o dan un ohonynt y treuliodd Theodora ran helaeth o’i hoes ac y mae’r gysegrfa fechan yno eto’n nod ymweliadau’r ffyddloniaid. O holi am y ffynnon cyfeiriwyd fi at glogfaen arall, ar ymyl dibyn, ac ysgol bren wedi’i hoelio wrthi. Wedi ei hoelio- ond nid ag unrhyw olwg ar reolau iechyd a diogelwch. Wrth imi’i hesgyn dechreuodd simsanu a symud ychydig o wyneb y garreg. Pe bawn gall, nis mentraswn: ond wedi ymdrechu cymaint i gyrraedd y lle, nid oeddwn am ddiffygio rŵan. Gan ofyn nawdd Theodora, dringais yn araf tua’r copa, heibio i dro yn yr ysgol a roddai imi gyfle da i weld cymaint o ffordd oedd rhyngof a’r llystyfiant islaw, a pha mor dila oedd y mymryn canllaw a ohiriai fy mynediad i’r tragwyddol leoedd.

Oedd, ’roedd yno ffynnon o fath ar ben y graig: twll petryal tua dwy droedfedd wrth dair wedi’i naddu o’r garreg heb ddiferyn ynddo. Mae’n amheus gennyf a fu yno erioed darddle: rhaid bod Theodora wedi dibynnu arno i gronni dŵr glaw, y dlawd. Yna’r rhan waethaf: ceisio sefyll ar ben y graig, er mwyn medru tynnu llun o’r ffynnon. Gan bwyll bach y ceisiais sefyll ac ymsythu, heb nemor droedle diogel, a’r dibyn fel petai’n ceisio fy nhynnu ato. Tynnais y llun, yna’n araf deg euthum i lawr, ar fy mhedwar, ac yna wysg fy nghefn yn ôl i lawr yr ysgol ansad. Da calon gennyf fu cyrraedd y gwaelod: gobeithiaf y cytunwch fod llun gwrthrych fy nhrafferth o ryw ddiddordeb.

Ddiwedd mis Awst diwethaf treuliais ychydig ddiwrnodau yn rhanbarth Maramureș yng ngogledd Romania, am y ffin â’r Wcráin. Nid af fi ddim i draethu yma am yr holl ryfeddodau a welais yno: cewch ddarllen rhagor am hynny yn rhifynnau nesaf “Llafar Gwlad”, os ydych â diddordeb. Digon dweud yma y deuthum ar draws dau fath o ffynnon ddiddorol.

Uchod mi welwch “aiasma”, sef ffynhonnell dŵr sanctaidd sy’n gysylltiedig â safle o bwys crefyddol. Yn yr achos hwn, cwfaint Bârsana ger dinas Sighet. Er mor hynafol yr olwg arnynt, i’n golwg ni, yw’r adeiladau pren yno, fe’u codwyd oll er 1993, ac y maent yn cynnwys math ar dabernacl pren uwchben ffynhonnell dŵr sanctaidd ar gyfer defodau’r Eglwys Uniongred a’r miloedd pererinion sy’n ymweld â’r lle. 

Math arall ar ffynhonnell a welais oedd y “tsiwrói”, sef tarddle dŵr yfed. Arwyddir safle’r darddell, a bod y dŵr yn addas i’w yfed, trwy osod ffon yn y ddaear gerllaw, ac ar ei phen, gwpan neu lestr â’i ben i  waered.  

Gwelais hwy ar fy nheithiau. Byddai yno bobl yn llenwi piseri a chaniau â’r dŵr, oherwydd er bod gan ardaloedd trefol Romania gyflenwadau dŵr go ddiogel a dibynadwy, mae llawer o’r farn nad yw dŵr tap i’w gymharu â dŵr yr hen ffynnonellau dibynadwy fu’n cyflenwi eu hynafiaid ers canrifoedd. Yn aml nid oes dŵr tap yng nghefn gwlad: mae’r trigolion yn dibynnu ar eu ffynhonnau eu hunain, a chodwyd  eu tyddynnod gyda golwg ar leoliad y  cyflenwad dŵr agosaf. Mae dŵr, wedi’r cwbl, yn drwm drybeilig i’w gario!