PEN-RHYS

RHONDDA  

FFYNNON FAIR, PEN-RHYS-

Saif Ffynnon Fair ar lethrau mynydd Pen-rhys, Cwm Rhondda. Dros y ffynnon saif adeilad carreg tua saith troedfedd o led, deuddeg troedfedd o hyd a deg troedfedd o uchder. Er mwyn mynd i mewn i'r ffynnon rhaid crymanu'ch cefn drwy fynedfa pedair troedfedd o uchder. Mae'r waliau y tu mewn wedi eu gwyngalchu ac yno ceir dau faddon. Yn y gornel bellaf ar y dde ceir baddon llaw, troedfedd sgwâr. I'r baddon yma mae dŵr y ffynnon yn llifo. Mae gorlif o'r baddon yma yn llifo i faddon llawer mwy sydd gyferbyn a wal chwith yr adeilad. Mae'r baddon yma tua thair troedfedd o led a phum troedfedd o hyd. Mae'n bosibl eistedd i mewn yn hwn. O gwmpas y baddon ceir y geiriau:

BAPTIZE

HOLY SPIRIT FIRE

Wrth droed y baddon ceir plac yn dwyn y geiriau

YOU ARE

STANDING ON THE

HOLY

GROUND

Tu allan i'r adeilad ceir baddon llaw arall ar ffurf croes sydd yn dal dŵr 'gofer' o'r baddon mawr y tu mewn. Dywedir i ddyfroedd y ffynnon ddechrau llifo'n wyrthiol o ochr mynydd Pen-rhys tua chanol y bymthegfed ganrif. Yr un mor wyrthiol ymddangosodd delw o'r Forwyn Fair a'r baban Iesu yn ei breichiau mewn cangen o dderwen gerllaw'r ffynnon, a daeth y ddelw yn enwog drwy'r wlad. Cyrchai tyrfaoedd at y ffynnon i geisio iachâd. Ceir nifer o gerddi a gyfansoddwyd yn y cyfnod oddeutu 1460 -1535 sy'n tystiolaethu i bwysigrwydd Ffynnon Fair, Pen-rhys. Mae'r cerddi yn dangos yn glir bwysigrwydd y ffynnon oherwydd honnid fod i'r dŵr y gallu i wella pob math o glefydau a gwendidau, yn rhai corfforol ac ysbrydol. Soniodd Gwilym Tew (c. 1470-80) am y ffynnon fel hyn:

Ym Mhen'rhys araul, mewn rhos irwydd,

Y dianafir pob fyn afiach,

a chanodd Llywelyn ap Hywel ab Ieuan ap Goronwy (c. 1460-70):

Rhoi clywed a dywedyd

Y mae i fyddar a mud.

Aet dall i gyty a hon,

O’i phlegid caiff olygon.

Canodd Lewys Morgannwg (c. 1520 - 35) amdano'i hun yn mynd i Ben-rhys:

Mawr yw 'maich, Mair, am iechyd, Mwy na baich mwya'n y byd:

Dyn a ddaliwyd dan ddolur

Fu' n dwyn poen wyf, yn dan pur.

Cyn y Diwygiad Protestannaidd roedd Pen-rhys yn eiddo i Abaty Llantarnam, ond yn 1537 trosglwyddwyd perchnogaeth yr abaty i'r Goron a daeth y tir yn eiddo i John Parker o'r Stablau Brenhinol. Roedd y ddelw enwog yn dal yno'r adeg honno. Ar 23 Awst, 1538, gorchmynnodd Thomas Cromwell i William Hirbarhaet symud y ddelw mewn modd mor gyfrinachol â phosib, gan yr ofnid y byddai gwrthdystiad cyhoeddus yn erbyn ei chludo o Ben-rhys. Ar 26 Medi cariwyd y ddelw a'r dillad a wisgai i Lundain i'w llosgi. Nid oedd modd cael gwared â'r ffynnon, fodd bynnag, a daliodd y dyfroedd sanctaidd i ddiwallu anghenion y werin am ganrifoedd wedi'r Diwygiad Protestannaidd.

Yn ystod cyfnod diweddarach bu'n arferiad i offrymu pin yn nŵr ffynnon Pen-rhys. Byddai'r offrymwr yn gweld o'r ffordd y newidiai'r pin ei liw yn y dŵr a fyddai ei gais yn llwyddiannus ai peidio. Yn ystod y ganrif ddiwethaf roedd ffermwyr yr ardal yn defnyddio dŵr y ffynnon i wneud menyn yn ystod yr haf. Yn 1947 adferwyd y ffynnon i statws swyddogol gan yr Eglwys Babyddol fel prif ysgrin y Forwyn Fair yng Nghymru. Ar yr achlysur hwnnw daeth tua 4,000 o Babyddion ar bererindod i Ben-rhys ac i brofi dŵr y ffynnon. Mae pobl yn parhau i gyrchu ati. Yn ddiweddar daeth merch ganol oed at ddrws gweinidog lleol i ofyn am botel o'r holy water: Roedd wedi cerdded o bentref cyfagos dan gyfarwyddyd ei mam a oedd yn ei nawdegau ac yn dioddef o gricymalau. Gobeithio mai hir y pery'r bobl i gyrchu at ddyfroedd y ffynnon.

Er mai hanes llewyrchus sydd i Ffynnon Fair Pen-rhys, mae gwir angen ei diogelu rhag bygythiadau dulliau modern o fyw. Pan ymwelais â'r ffynnon yn ddiweddar cefais gryn siom o'i gweld. Roedd y baddon mawr wedi ei lenwi â sbwriel; pren a cherrig. Ar hyd y llawr roedd chwistrellau ac arwyddion eraill bod cyffuriau yn cael eu defnyddio yno. Roedd graffiti hefyd wedi ymddangos ar y waliau. Dyma arwydd trist o gymhellion pobl yn ymweld â'r lle yn y dyddiau sydd ohoni. Fy mhryder mwyaf yw mai gwaethygu fydd y sefyllfa a chynyddu wnaiff yr amarch tuag at y crair hanesyddol ac ysbrydol arbennig yma. Ysgrifennais, fel unigolyn, at Gyngor Bwrdeistref y Rhondda i leisio fy siom, a gobeithio y bydd Y Cyngor, o dro i dro, yn mynd yno i lanhau'r llanastr. Cefais ateb ganddynt yn dweud "ni wyddys pwy sy'n gyfrifol am gadwraeth o'r tir hwn, naill ai'r Cyngor neu'r Eglwys Gatholig." Mae'r Prif Weithredwr am wneud ymholiadau pellach i geisio darganfod pwy sy'n gyfrifol am Ffynnon Fair. Os yw ffynnon mor enwog â hon o dan fygythiad fandaliaeth, a neb yn gwybod i sicrwydd pwy sy'n gyfrifol amdani, mae gwir angen cymdeithas fel Cymdeithas Ffynhonnau Cymru i ddiogelu'r ffynhonnau llai enwog a'u gwarchod heddiw ac i'r dyfodol.

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

FFYNNON FAIR

(Gweler Llygad y Ffynnon Rhif 2)

Bu Dewi Lewis, Cadeirydd y Gymdeithas, yn ymweld a Ffynnon Fair, Pen-rhys, yn ystod yr haf. Dyma adroddiad o’r hyn a ddarganfyddodd:

Es draw i weld Ffynnon Fair, Pen-rhys er mwyn cael gweld a oedd dirywiad yn ei chyflwr. Ces fy siomi ar yr ochr orau o weld bod y safle wedi ei dacluso. Nid i’r Cyngor nac i’r Eglwys Babyddol y mae’r diolch ond i aelodau Eglwys Llanfair, Pen-rhys. Cysylltodd y Parch John Morgan a’r Cyngor i geisio eu cael i lanhau’r safle ond ni chafwyd ymateb. Felly dyma gasglu mintai o blant a phobl ifanc at ei gilydd i ymgymryd a’r gwaith. Mae’r ddau faddon wedi eu glanhau a thu mewn i’r ffynnon wedi ei beintio o’r newydd. Gosodwyd tair mainc ar bwys y safle i nodi’r tri sant sy’n gysylltiedig a’r ardal sef Illtud, Gwynno a Tyfodwg. Maent wedi cael dwy bererindod at y ffynnon yn barod (mis Mehefin) ers y glanhau, a’r bwriad yw i bob pererindod blannu coeden yn agos i’r safle. Yn anffodus, oherwydd bod sbwriel wedi casglu yn y baddon am gyfnod, mae’r dwr wedi peidio a llifo i mewn i’r ffynnon, ac mae, yn hytrach, yn llifo allan ychydig yn is na’r ffynnon.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 5 Nadolig 1998

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Annwyl Olygydd

Mae yna gruglwyth o ddeunydd parthed hanes Ffynnon Fair, Pen-rhys, Rhondda. Ymysg rhai o'r coelion gwlad diweddar am y ffynnon hon y mae'r gred, a fu'n gryf yn meddwl y brodorion, mai gwyrthiol bron oedd y dŵr i wella anhwylderau'r stumog, hyd yn oed rhai difrifol megis canser. Diddorol hefyd yw'r ffaith y Thomas & Evans agor ffatri bop a fu'n defnyddio dŵr o'r un ffynhonnau â Ffynnon Fair, er nad oes dim tystiolaeth i ddangos bod y pop hwn yn amgenach na'r pop a wnaed â dŵr cyffredin.

John Evans, Tonpentre, Rhondda.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 10 Haf 2001

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

CYNHADLEDD I'W CHOFIO

Yn dilyn clywyd am  ymweliad Well Springs yng nghwmni Dr Maddy Grey â Ffynnon y  Forwyn Fair Fendigaid, Crugwyllt (SS803869), ffynnon â chysylltiad agos gydag Abaty Margam yn sir Forgannwg.  Ceir cyfeiriad at y ffynnon mewn dogfen a ddyddiwyd 1470. Mae adeiladwaith y ffynnon yn awgrymu i’r gwaith cerrig gael ei greu ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg. Mae’n bosib mai to  gwellt oedd dros y ffynnon yn wreiddiol ond  yn ddiweddarach codwyd to o gerrig a’i doi a llechi mawr fel y ceir ar loriau tai. Baddon ar siâp llythyren L sydd gan y ffynnon ac mae nifer o risiau yn mynd i lawr at y dŵr. Gwyddom fod bedydd wedi ei gynnal yng nghapel y ffynnon yn 1891, y gwasanaeth yn y Gymraeg ac yn nhraddodiad yr eglwys Gatholig. Mae’n bosib mai ymgais i greu canolfan i bererindodau tebyg i’r hyn oedd yn digwydd wrth Ffynnon Fair, Pen-rhys, sydd yma.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 29 Nadolig 2010

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Lluniodd yr Arglwydd Gymru’n wlad fryniog â’i hwyneb tuag awelon Iwerydd, gan ei bendithio â glaw a dyfroedd croywon lawer. Cynysgaeddwyd hi hefyd ag etifeddiaeth Gristnogol helaeth, felly ni ddylid synnu fod ffynhonnau sanctaidd mor amlwg yn y dirwedd ddaearol ac ysbrydol. Hyd yn oed o gyfyngu diffiniad “sanctaidd” i’r rhai y gwyddom y perchid ac y defnyddiwyd hwy yn enw Duw, Ei Fam a’i saint, mae yma sawl can ffynnon o’r fath, gydag ymchwil dyfal yn dwyn rhagor fyth i’r amlwg.¹ Er eu dirmygu gynt yn wrthrychau ofergoeliaeth, maent bellach yn destunau diddordeb cynyddol. Rhaid wrth ddŵr croyw, ond y mae’n drwm ac yn anodd ei gludo. O’r herwydd, rhaid byw o fewn cyrraedd cyfleus i ffynhonnell ddigonol a dibynadwy, nad oes iddi flas neu aroglau annymunol, na thuedd i achosi salwch.

Y cysegriad mwyaf niferus, fodd bynnag, yw i’r Forwyn Fair. Ceir ei ffynhonnau hi ledled y wlad, ac yn arbennig yn y gogledd-ddwyrain a’r de-orllewin. Efallai’n wir y gallai hyn adlewyrchu cysegru neu ailgysegru tan ddylanwad Eingl-normanaidd, yn enwedig adeg y cynnydd mawr ym mhoblogrwydd Mam Duw yng ngorllewin Ewrop yn ystod y ddeuddegfed ganrif a’r drydedd ar ddeg. Ceir ei ffynhonnau, fodd bynnag, mewn ardaloedd tan reolaeth frodorol, fel yn achos yr enwocaf ohonynt, Pen-rhys yn y Rhondda. Mae Andrew Boorde, gan ysgrifennu yn yr unfed ganrif ar bymtheg, yn crybwyll cariad mawr y Cymry at y Fair Wyryf.²¹  

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Cafwyd darlith arbennig iawn gan Angela Graham ar y testun Ffynnon Fair, Pen-rhys-Porth y Nefoedd.  Disgrifiodd beth sy i’w weld ym Mhen-rhys. Mae’r cerflun carreg o Fair o Ben-rhys yn amlwg i’w weld gerllaw’r ffynnon (ST4987) a’r adeilad carreg ddiaddurn sy drosti. Yn y Canol Oesoedd roedd y ffynnon yn fan pwysig iawn a llawer o gyrchu ati. Cofnodwyd ei hanes mewn corff o farddoniaeth sy wedi goroesi. Daeth y fan i enwogrwydd ar ôl i ddelw bren o Fair yn dal y plentyn Iesu ymddangos yn wyrthiol yng nghanghennau derwen ac nid oedd modd ei symud oddi yno. Adeiladwyd capel ar ei chyfer. Bu gwyrthiau’n digwydd ar ôl ymdrochi yn y ffynnon- y deillion, y mud a’r byddar, rhai wedi eu parlysu a’r rhai a chornwydon arnynt i gyd yn cael iachâd .Yna rhoddwyd y gorchymyn yn 1538,  gan Harri’r Wythfed, i ddinistrio’r gysegrfa fel man lle'r oedd arferion ofergoelus yn cael eu harfer. Aed a’r ddelw i Lundain i’w llosgi ynghyd â delwau eraill o brif gysegrleoedd Mair ym meili tŷ Thomas Cromwell yn Chelsea. Bu’r safle mewn dinodedd tan 1953 pryd y codwyd y cerflun Ein Harglwyddes o Ben-rhys, sy’n ddwy ar bymtheg troedfedd o uchder. Daeth miloedd ar bererindod i weld y cerflun a daeth yn fan sanctaidd unwaith eto. Adferwyd tŷ’r ffynnon gan Gyngor Bwrdeistref Rhondda ym 1977. Agorwyd eglwys rhyngenwadol  Llanfair ym 1989. Gerllaw’r ffynnon a’r cerflun mae stad enfawr o dai cyngor. Bu yma broblemau cymdeithasol dyrys, ond bellach, wrth i Ben-rhys ddatblygu yn safle o bwys ysbrydol unwaith eto magwyd hyder a hunan barch yn y trigolion. Gall Pen-rhys fod yn borth i’r dwyfol ac i’r gwirioneddol ddynol ar yr un pryd. Daeth y pererinion yn dwristiaid . Ym mis Mai 2010 cyhoeddwyd adroddiad gan Bartneriaid Pen-rhys ac mae’n argymell gwella’r mynediad at adeilad y ffynnon. Bydd hyn yn adfer y safle i'w briod le megis man iachau, man heddwch a man gwerth pererindota ato, man i’w drysori gan bobl o bob ffydd a rhai di-gred. Daw’r ffynnon felly yn Borth y Nefoedd unwaith eto.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 33 Nadolig 2012

Gwrandewch:

Mae gorfoledd dyfroedd yn fy nghlustiau heno,

Yr Ynys-wen, Ynysfeiro, yr Ynys-hir,

Yr holl ffordd o Eglwysilan,

a’r ffynnon wylaidd ar Ben Rhys

mor hardd â gem ar ddwyfron

yn dal i foli Mair

Mae’r ffynhonnau’n fyw.