TYDDEWI

TAIR O FFYNHONNAU SIR BENFRO

Eirlys Gruffydd

  Ffynnon Non

Mae bro’r Eisteddfod Genedlaethol eleni yn un gyfoethog ei ffynhonnau. Yn anffodus nid wyf wedi cael cyfle i ymweld a mwy na dwy ohonynt a hynny yn haf 1986, pan aethom fel teulu i Eisteddfod Genedlaethol Abergwaun. Y gyntaf ohonynt oedd Ffynnon Non yn Nhyddewi. Mae’n siŵr y bydd cryn ymweld â hi yr haf yma. Gellir gweld y ffynnon ger adfeilion Capel Non uwchben y môr. Byddai’r ffynnon yn gwella pob math o anhwylderau a dywedir ei bod yn llenwi ac yn gwagio gyda llanw a thrai’r môr. Pan lanhawyd y ffynnon yn 1825 daethpwyd o hyd i nifer o ddarnau arian ynddi. Cai hefyd ei defnyddio nid yn unig fel ffynnon rinweddol ond fel ffynnon swyn felly. Ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd yn arferiad i drochi plant yn y ffynnon er mwyn eu cadw’n iach. Yn 1951 adnewyddwyd y ffynnon gan Babyddion ac aed ar bererindodau ati. Pan oeddem yn ymweld â’r ffynnon roedd pererinion yno a gwasanaeth yn cael ei gynnal i geisio gwella golwg dyn oedrannus a oedd wedi cael ei arwain at y dŵr gan aelodau o’i deulu. Teimlem ein bod yn tresmasu ar ddefod sanctaidd a phreifat ac aethom draw at y capel. Ar y ffordd yn ôl cawsom ninnau ymweld â’r ffynnon arbennig hon.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 12 Haf 2002

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Derbyniwyd llythyr oddi wrth Gareth Richards, perchennog tua phedair milltir i’r gogledd o Dyddewi yn sir Benfro. Yn y gyfrol The Holy Wells of Wales mae Francis Jones yn dweud fod capel dros y ffynnon a bod cyfeiriad mewn dogfennau o’r Oesoedd Canol at Eglwys Cwmwdig. Tan yr ail ganrif ar bymtheg roedd to bwaog dros y ffynnon. Dywedir bod dyn tua naw deg oed a oedd yn fyw yn 1715 yn cofio gweld drws yn ochr orllewinol y capel; bod gwraig dduwiol yn mynd at y ffynnon bob dydd Iau i gymryd y dŵr; a bod bwa hardd o gerrig yn cysgodi’r tarddiad.

Mae’n amlwg felly fod hon yn ffynnon sanctaidd ac mae cyfeiriad ati yng nghyfrol y Comisiwn Brenhinol ar henebion Penfro. Yn ôl Gareth, ‘Mae’r ffynnon mewn cyflwr truenus, fel y gwelwch o’r llun, ac fe hoffwn, yn y dyfodol, ei hailadeiladu. Mae gennyf ychydig wybodaeth ysgrifenedig amdani ond, yn anffodus, dim hen lun o unrhyw fath sy’n dangos ei ffurf gwreiddiol.’ Yr unig gymorth ychwanegol y gallem ei gynnig i Gareth oedd anfon lluniau o ddwy ffynnon arall o sir Benfro iddo – Ffynnon Non, Tyddewi (SM751243) a Ffynnon Gapan, Llanllawer, Cwm Gwaun, (SM987360), gan fod bwa o gerrig dros y ddwy ffynnon yma.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 22 Haf 2007 

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffc

Yn y gyfrol The County Coast Series – The South Wales Coast, gan Ernest Rhys a gyhoeddwyd yn 1911, ceir cyfeiriadau am nifer o ffynhonnau ardaloedd yr arfordir yn siroedd Mynyw, Morgannwg, Caerfyrddin a Phenfro. Mae ei sylwadau yn rhoi darlun i ni o gyflwr y ffynhonnau hyn ganrif yn ôl.

Yn Nhyddewi mae’n ymweld â Ffynnon Non (SM 7525) Mae tua hanner canllath i’r chwith o’r llwybr cyn cyrraedd Capel Non. Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif roedd mur o gwmpas y ffynnon a rhaid oedd i’r awdur ddringo drosto i gael mynediad i’r ffynnon. Yfodd o’r dŵr gan ddweud ei fod yn felys a chlir a theimlodd wedi ei adnewyddu ar ôl ei yfed. Roedd y ffynnon yn dal mewn bri a phinnau yn cael eu taflu iddi er mwyn sicrhau dymuniad- ffynnon gofuned. Bydd arian a adewir mewn agen ar yr ochr chwith yn adeiladwaith y ffynnon yn siŵr o ddiflannu!

Ceir ffynhonnau y credir fod eu dyfroedd yn llesol ar gyfer da byw, hefyd, gan gynnwys gwartheg, defaid a cheffylau. Mae Gras Duw ar gyfer y Cread cyfan, nid bodau dynol yn unig.23 Ystyrir eraill yn “lwcus” neu’n llesol: ond heb gysegriad Cristnogol penodol, nid ystyrir hwy’n “sanctaidd”, bellach. Hwyrach y’u cysegrwyd yn y gorffennol, ond bod y traddodiad ysbrydol wedi’i ddileu neu’i anghofio ym mwrlwm y Diwygiad Protestannaidd, a chanrifoedd maith yr anghymeradwyaeth a’r esgeuluso.24