LLANFIHANGEL Y CREUDDYN
Mae cyflenwad digonol o ddŵr yfed glân ym mhob cartref erbyn hyn. Nid felly’r oedd hi ers talwm. Mewn mwy nag un gyfrol o atgofion am y dyddiau a fu ceir cyfeiriad at y gwaith anodd o dyllu ffynnon er mwyn cael dŵr yfed. Dyma gofnod o sut y gwnaed hynny o gyfrol ddifyr T. J. Davies, Pencawna:
Cae Ffynhonnau Bach
Bedyddiwyd hwn ag enw priodol, canys yma a thraw ar ei hyd roedd ffynhonnau’n tarddu ac yn driflo eu chwydiant ar hyd y cae. Ar adegau o sychder roedd y rhain yn fendithiol; pan chwipiai gwynt y dwyrain yn ystod Mawrth ac Ebrill, a phobman yn sych fel corcyn, gwelech y defaid yn mynd ribi-di-res i wlychu eu gweflau yn y llygaid hyn. Ond at ei gilydd, trafferth oeddynt. Suddai’r beindyr ynddynt wrth dorri llafur, âi’r ceffylau hyd at eu garrau, a cheisio eu hosgoi oedd ore.
Daeth yn adeg cael dŵr at y tŷ, a pha le gwell na Chae Ffynhonnau Bach. Ond yn rhyfedd, ’dyw presenoldeb llygaid gwlybion ddim yn warant for cyflenwad o ddŵr yno. Fe all fod yn ddŵr wyneb, a sychu cyn pen fawr o dro. Er mwyn dod o hyd i ddigon o ddŵr, gwahoddwyd Dai Morgan, Felin-fawr, Cwmrheidol, lan; medrai e ddweud ymhle y ceid digonedd ohono. Daeth rhyw ddiwrnod, a’r peth cynta’ a wnaeth oedd mynd i’r shetin a thorri fforch gollen. Naddodd y mân ganghennau oddi arni a doedd dim ond y fforch â phig iddi, pig fain naddedig, yn ei law. Dyma fe’n dechrau cerdded yn seremonïol, fel pe bai mewn perlewyg, ei gorff yn y fforch a’i phig yn pwyntio at y ddaear. Ymhen tipyn dyma’r fforch yn dechrau symud, yntau’n cydio’n y fforch â’i holl nerth, ond er cryfed oedd, ni fedrai atal y fforch rhag mynd o’i law a thynnu tua’r ddaear. Heb os ’roedd yno ddigon o ddŵr. Triodd amryw o fannau eraill, ond dod yn ôl i’r un fan a wnâi o hyd; câi ymateb cryfach yno. Dyna’r tro cynta’ i mi weld y chwiliwr dŵr wrth ei waith, y water diviner. Dywedir fod y ddawn o chwilio am ddŵr yn gynneddf yn rhai, mewn ’chydig mae’n wir. Wel ’roedd hi gan hwn. Oherwydd derbyniwyd e ar ei air. Pwy fyddai yn amau gair gŵr fel ’ny? A chloddiwyd y pydew yno, a chyn inni fynd i lawr wyth i ddeg troedfedd, saethai’r dŵr i’r twll, ac yr oedd hi’n gymaint ag a fedrai rhywun ei wneud i wagio’r pydew tra cloddiai’r lleill. Roedd sbel fach o ffordd i fynd â’r dŵr at y tŷ ond naddwyd cwter, gosodwyd pibau, cafwyd cafan yng Nghae Talcen tŷ, cafn helaeth ar y ffald, i ddyfrhau’r anifieliaid, a chwpwl o dapiau i’r tŷ. Hyd y dydd hwn, deil y dŵr a ddarganfuwyd gan ŵr y fforch gollen i borthi dyn ac anifail. Ni phaid mwy holl ddyddiau’r ddaear, greda’ i, oddieithr bod sychder anghyffredin.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 22 Haf 2007
cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccf