WIGFAIR

LLANELWY

FFYNNON FAIR, WIGFAIR, LLANELWY.

Iorwerth Hughes.

Nid nepell o fy nghartref mae ffynnon hynafol- Ffynnon Fair yn ardal Wigfair ym mhlwyf Cefnmeiriadog, tua dwy filltir i'r de-orllewin o ddinas Llanelwy. Mae'r ffynnon wedi ei lleoli mewn llecyn diarffordd a dymunol, led cae o afon Elwy. Mae hanes cynnar y ffynnon hon, fel pob ffynnon hynafol arall, yngholl yn niwl yr amseroedd ond mae'n debygol ei bod yn dyddio yn ôl i'r cyfnod paganaidd. Wrth ochr y ffynnon mae adfail hen eglwys o'r bymthegfed ganrif, ond ymddengys bod yma eglwys gynharach yn dyddio yn ôl i'r ddeuddegfed ganrif. Y tebygrwydd yw bod yr eglwys wreiddiol ar ffurf croes a bod y ffynnon i mewn yn yr asgell orllewinol, ond bod olion muriau y rhan yma o'r adeilad wedi dif1annu'n gyfangwbl.

Mae adeiladwaith y ffynnon yn dyddio o'r bymthegfed ganrif, o gerrig nadd ar ffurf polygon.

Yn y gorffennol, dywedir bod canopi drosti oedd yn cael ei ddal gan bileri addurnedig. Mesuriadau mewnol y ffynnon yw saith troedfedd, chwe modfedd sgwâr a phedair troedfedd chwe modfedd o ddyfnder gyda dyfnder y dŵr tua dwy droedfedd. Mae'r dŵr yn llifo o'r ffynnon i faddon a ychwanegwyd yng nghyfnod Victoria, ac yna mae'n llifo o'r baddon mewn sianel drwy asgell ddeheuol yr eglwys ac ymlaen mewn ffos i afon Elwy. Mae cynllun y ffynnon yn debyg iawn i ffynnon adnabyddus Gwenffrewi yn Nhreffynnon a noddwyd gan Margaret Beaufort, mam Harri'r Seithfed, ac mae rhai haneswyr yn awgrymu'r posibilrwydd mai hi ddaru noddi adeiladwaith y ffynnon hon hefyd. Nid oes sôn fod yna rinweddau iachusol i ddŵr y ffynnon, ond mae'r ffaith i'r baddon gael ei ychwanegu yn awgrymu bod defnydd i'r cyfeiriad yma yn rhan o'r hanes. Dywedir bod cynnwys y dŵr yn bur uchel mewn calch, ac nid oes syndod am hyn gan fod yn yr ardal greigiau o galchfaen ac ogofâu lle darganfuwyd olion archeolegol pwysig iawn.

 Am flynyddoedd lawer ar ôl y Diwygiad Protestannaidd ymddengys bod y fangre yn ganolfan i ddilynwyr yr hen ffydd Gatholig - lle delfrydol i gynnal gwasanaethau cudd. Hefyd, mae Pedr Roberts o Lanelwy (1578 - 1645) yn ei lyfr Y Cwta Cyfarwydd yn cofnodi bod priodasau cyfrinachol yn cael eu gweinyddu yma mor bell yn ôl â 1640. Erbyn cyfnod Parochialia Edward Lhuyd yn 1695-98, cofnodir bod yr eglwys yn adfail. Erbyn hyn mae aelodau o Gymdeithas Hanes Cefnmeiriadog yn gofalu am y safle ac fe ymgymerodd CADW â gwaith atgyweirio gweddillion yr eglwys yn 1993.

 Teimlaf ryw brofiad arbennig wrth ymweld â'r fangre gysegredig hon, a rhyfeddaf fod adeiladau mor hardd wedi eu codi mewn man mor ddiarffordd . Rhaid bod arbenigrwydd y ffynnon wedi teilyngu hynny. Heddiw mae'r ffynnon ar dir preifat, ond gelir cael caniatâd i ymweld â'r lle oddi wrth Jones Peckover, 47 Stryd y Dyffryn, Dinbych. LL16 3AR; (01745812127).

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 2 Haf 1997   

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

CRWYDRO FFYNHONNAU SIR DDINBYCH

Yn ei gyfrolau Crwydro Gorllewin Dinbych (1969) a Crwydro Dwyrain Dinbych ( 1961 ) mae'r diweddar Frank Price Jones yn cyfeirio at nifer o ffynhonnau'r sir. Dyma ddyfyniadau o'r ddwy gyfrol sy'n sôn amdanynt:

Ffynnon Fair, Wigfair, Llanelwy (tud 196-7)

Adeilad diweddar yw'r plas presennol yn Wigfair, wedi ei godi o frics coch ryw ganrif yn ôl… Y Cyrnol Howard oedd y sgweiar olaf i fyw yn y plas, a phan fu farw trefnodd i'w lwch gael ei chwalu o gwmpas yr hen gapel yng ngwaelod yr allt o dan y plas. Codwyd yr eglwys fach hon, eglwys Fair, dros ffynnon y priodolid galluoedd nerthol iddi, a bu'r eglwys, er yn adfail, yn un boblogaidd i briodi ynddi am ganrifoedd…Saif adfeilion yr hen eglwys mewn dôl fras ar lan afon Elwy, ac ar draws y ddôl gwelir olion y ffrwd a wnaed i droi rhod y felin. Os bu erioed ddarluniad o'r 'mieri lle bu mawredd' dyma'r fan: y mae'r rheiliau o gwmpas yr eglwys wedi eu bylchu a chrwydrai nifer o wartheg du a gwyn yn yr anialwch o fieri a brwyn a guddiai'r adfeilion. Ond gellir gweld yr hen faddon o dan bistyll y ffynnon a dilyn y gwter a drefnwyd i'r dŵr redeg ohoni trwy'r ran o'r eglwys ac allan i'r cae. Prun y credai neb heddiw y gallaî'r ffynnon hon iacháu neb na dim.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 10 Haf 2001

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Y ffynnon nesaf y cyfeiria ati yw Ffynnon Fair, Wigfair, ger Llanelwy (SJ028711) Meddai:

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc