LLANEGRYN

Dyma wybodaeth am ffynhonnau plwyf Llanegryn, Sir Feirionnydd (SH6005) o’r gyfrol Hanes Plwyf Llanegryn a gyhoeddwyd yn 1948 gan William Davies. Diolch i Wil Williams, Rhoshirwaun, am gopïo’r canlynol ar gyfer Llygad y Ffynnon:

Prif ffynnon y fro yw Ffynnon-y-fron: saif hon yng Nghoed-y-fron, uwchben Lleiniau Tyn-llwyn, yn y pen agosaf i Barc-y-felin. Bu’n meddu enwogrwydd mawr , am y credid bod ei dyfroedd oerion yn meddu ar rinwedd i iachau. Crwydrodd llawer musgrell tuag ati o bell ac agos i ymolchi yn ei dyfroedd er mwyn cael gwared o’r crydcymalau. Y mae’n ffynnon helaeth, tua thair troedfedd ar ddeg wrth naw troefedd. Adeiladwyd hi yn drefnus â cherrig, ac y mae grisiau cerrig yn disgyn i mewn iddi, a bu bwthyn at ddadwisgo ac ymwisgo gerllaw iddi unwaith.

Nid oes dim math o draddodiad ynglŷn â hi, ac nid oes atgof fod a fynno hi ddim â’r Forwyn Fair, ac y mae hynny’n od ac ystyried y sylw a’r bri a roddid iddi ar hyd y canrifoedd. Bu’n boblogaidd ymhlith uchelwyr yr ardal yn yr ail ganrif ar bymtheg. Defnyddid y man fel ymdrochle, a lle i ymbleseru gan brif deuluoedd pendefigol y fro. Gwnaed amryw o ffynhonnau ymdrochi yma, a rheiny wedi eu gorchuddio a chyfleusterau i ymddiosg ac ymwisgo wedi’u cysylltu â hwynt. Edrychai’r fel bro’r Tylwyth Teg – merched gwisgi a bechgyn chwimwth yn prancio yn y dyfroedd ac yn dawnsio a llamu yn yr awyr rydd.

Atgyweiriwyd hi’n drylwyr gan Mr John Lloyd yn y flwyddyn 1825. Credai ef yn fawr yn nyfroedd iachusol Cwm-ŷch. Breuddwydiodd am dref brydferth a phoblog wedi ei chodi o gwmpas y ffynnon, a byddai cyrchu mawr iddi o bob cwr o Gymru i yfed y dyfroeddiachusol. Y mae’r hen ffynnon enwog wedi a peidio â bod yn eiddo rhydd i’r cyhoedd ers llawer o flynyddoedd. 

Ffynnon-y-Berwe: Ni wyddom ym mha le yr oedd y ffynnon hon. Yr oedd ymhen uchaf y plwyf.

Ffynnon Cadlad:(SH6006) Saif hon ar y mynydd yn nharddle’r dŵr rhwng hysfa’r Hafoty a hysfa’r Hen-shop. Y mae digonedd o ddŵr glân yn y fangre hon. Rhed nant offi yma i gyfeiriad Ceunant-y-mefus, ac i lawr am Dyddynpadrig. Gwarchodai’r Tylwyth Teg y ffynnon hon; yr oeddynt yn eiddigeddus o bawb a ddeuai’n agos ati.

Ffynnon Llannerch-y-Nant:(SH6107) Ceir hon yn ffridd uchaf Cwm-ych. Rhed ffrwd dryloyw allan o grombil y mynydd, ac y mae’n oer fel yr iâ yng nghanol haf. Cyfrifid ei dyfroedd yn iachusol i wan a chlaf. Dŵr duraidd.

Ffynnon Bryn-Gwyn:  (SH612062)Dŵr duraidd.

Ffynnon-y-Foel: Difethwyd hon i raddau drwy dorri lefel yn rhy agos ati.

Ffynnon Tŷ celyn: Saif hon ar ffridd Blaen-cwm. Dŵr da at lygaid clwyfus.

Ffynnon-llygad-ych:(SH612062) Saif hon yn y coed ar fin y ffordd rhwng yr efail a Bryn-gwyn. Dŵr duraidd

Ffynnon-y-fuwch: Gwelir hon ar fin wtre, ac ar derfyn cae Sarnhelygen, ochr Tŷ-bach-y ffordd.

Ffynnon-y-fynwent: (SH597057) Safai gynt yng nghanol yr hen fywent, ond gwnaed cwter i’w gollwng allan i’r ceunant yn agos i’r hen borth. Rhed i’r ceunant yn agos i’r gamfa. Cyfrifid ei dyfroedd yn feddyginiaeth at wella llygaid clwyfus. Peth cyffredin oedd gweld rhywun nei’i gilydd yn mynd â photelaid o’r dŵr adef pan oeddem yn blant.

Nentydd- Arferid dywedyd y byddai ymdrochi ben bore yn un o nentydd mynyddoedd Llanegryn yn foddion at wella crydcymalau. Nodid Nantysberi’n arbennig.

Pistyll Byrbwyll. (SH6307) Safai yn agos at Beniarth Uchaf. Dywedid y gwerthai un hen feddyg lawer o’i dyfroedd yn ffisig i wahanol gleifion.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 20 Haf 2006

 cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc