LLAINGOCH

FFYNNON GORLAS, YNYS GYBI.

Ken Lloyd Gruffydd

Mae tref Caergybi yn prysur ymestyn i’r gorllewin ac erbyn hyn mae wedi cyrraedd pentref Llain-goch. Yng nghanol y glymdref yma saif fferm Y Gorlas. Tua chanllath o’r ffermdy mae Ffynnon Gorlas. Dim ond pwt sydd gan Gwilym T. Jones a Tomos Roberts i’w ddweud am y fan yn eu Enwau Lleoedd Mon (1996):

            Saif capel anwes gerllaw’r ffynnon ar un adeg. Gall y dynodiad fod yn un sydd

            wedi tarddu o enw personol.

Ni chynigir ystyr i’e enw ond hwyrach y gallwn ddyfalu y gallai ‘gorlas’ fod yn rhywbeth tebyg i ŵr a wyneb glas ganddo pe bai wedi ei liwio gyda glaslys (woad) yn null defodol y Brythoniaid. Posibilrwydd arall yw mai cyfeiriad sydd yma at wyrddlesni’r fangre sydd yn bant glaswelltog rhwng dau fryncyn caregog. Yn ôl Francis Jones, The Holy Wells of Wales (1954), cyfeiriad at ‘Ffynnon y Gorlles’ a geid yn 1790 gyda’r fannod yn awgrymu lleoliad yn hytrach na pherson. Ychwanega ei bod wedi ei lleoli yng nghornel ddwyreiniol y capel. Mae’n anodd credu hyn wrth edrych ar y tirwedd.

Yn ôl y perchennog, Mrs Williams (92 oed), a symudodd i’r ffermdy yn syth wedi iddi briodi, defnyddiwyd Ffynnon Gorlas ganddynt yn ddyddiol tan ddaeth dŵr tap i’r ardal yn nechrau’r 1930au. Ar ôl hynny dim ond ambell un o’r trigolion a ymwelai â’r ffynnon i dorri syched ar ddiwrnod poeth o haf neu i gario tipyn o’r dŵr gartref mewn potel i wella rhyw afiechyd neu’i gilydd. Y rhai olaf i wneud hyn yn rheolaidd oedd lleianod o’r cwfent lleol, a hynny yn y 1950au.

Mae pedair ochr i’r ffynnon a wal uchel o’i hamgylch. Fe’u codwyd, yn ôl pob tebyg, i rwystro pobl rhag gweld yr ymdrochwyr neu i gadw anifeiliaid allan. Roedd drws yn y wal a rhes o risiau’n disgyn i’r dŵr. Mesur y baddon yw oddeutu deg troedfedd sgwâr ond nid yw’n hollol gymesur. Fe’i adeiladwyd o gerrig sychion gyda meini gwastad ar y copa, er nad oes llawer ohonynt wedi goroesi. Gwelir fod cerrig gwynion yma ac acw ymhlith y cerrig a syrthiodd o’r muriau. Rhyw flwyddyn neu ddwy yn ôl bwriwyd rhan o’r fynedfa a’r grisiau i lawr pan fethodd jac-codi-baw â chadw at y llwybr cul sy’n mynd heibio i’r ffynnon. Ers hynny mae llawer o’r cerrig wedi syrthio i mewn iddi ac mae’n sobor o fwdlyd oherwydd bod gwartheg yn gallu sefyll ynddi yn awr.

Peth anodd yw dyddio gwaith cerrig o’r math yma a chyfyngaf fy sylwadau i’r ffaith fod y wal bresennol yn sefyll ar sylfaen sy’n hŷn na’r gweddill, o’r Oesoedd Canol o bosib, gyda’r gwaith diweddaraf yn perthyn i’r ail ganrif ar bymtheg neu’r ddeunawfed ganrif.

Heddiw ymwthia drain a mieri ym mhobman o gwmpas y ffynnon ac mae hyn yn ei gwneud yn amhosib i archwilio’r fan yn drwyadl. Mae’n edrych fel petai adeilad arall gerllaw’r ffynnon, ystafell newid o bosib. Mae olion waliau yma, ond nid oes modd darganfod i ba uchder y safasant yn wreiddiol. Mae’n syndod nad oes neb wedi cofnodi ffeithiau am Ffynnon Gorlas. Hwyrach y byddai ymchwil archaeolegol yn datgelu mwy am ei hanes.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 5 Nadolig 1998

FFYNNONAU MÔN.

Eirlys Gruffydd

Ar ddiwrnod braf ym mis Awst eleni aeth Ken a minnau ar ymweliad a i chwilio am ffynhonnau.

Wedi ymweld â Cherrigceinwen yn ôl â ni ar yr A5 ac ymlaen i Gaergybi. Wedi cyrraedd yno aeth y ddau ohonom i’r llyfrgell i holi am leoliad Ffynnon Gorlas. Treuliwyd y prynhawn gerllaw’r ffynnon arbennig honno ac mae Ken wedi croniclo’r hanes. Teimlodd y ddau ohonom mai ni oedd yr olaf, o bosib, i ymweld â’r ffynnon, ac y bydd yn y dyfodol agos, yn diflannu’n llwyr.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 5 Nadolig 1998 

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc