GWENFÔ
‘Heb
Ddŵr,
Heb Ddim’
Ffynhonnau
Caerdydd a’r Cylch
Robin Gwyndaf
(Rhan o darlith a draddodwyd ym Mhabell y Cymdeithasau yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd,
7 Awst 2018. Cadeirydd: Eirlys Gruffydd-Evans; Trefnydd a Chyfieithydd: Howard Huws.)
Ffynnon
Tarws
Dyma enw diddorol iawn ar ffynnon. Y mae’n tarddu o’r ffurf Saesneg ‘tare-house:
adeilad i gadw, i bwyso, ac i buro bwydydd (‘tares’) i anifeiliaid,
ŷd yn arbennig. Cymharer ffurfiau megis: work-house > wyrcws;
ware-house > warws. Fel y nododd Gwynedd Pierce, ceir nifer o ffurfiau ar
enw’r adeilad yng Ngwenfô, gan gynnwys: Winvo Tarehous (1540); Tarrus
(1762); Tarws (dechrau’r 19 g.); Tar House (1885). Ger yr
adeilad yr oedd cae o’r enw Gwaun y Tarrus (1762) a Gwaun y Tarws (dechrau’r
19 g.). Nodir y ffurfiau a ganlyn ar enw’r ffynnon: ‘The Tarus Well’
(1674); ‘Tarhowse Well’ (diwedd yr 17g.); Tarhouse Well a
Tarrws (Map Ordnans 1885). Ger y ffynnon ceir cae o’r enw Erw’r ffynnon
(1762).28
Cofnodwyd un goel ddiddorol iawn oedd yn gysylltiedig â Ffynnon Tarws.
Meddai Edgar L Chappell:
‘At
Wenvoe there was a notable well, the waters of which were reputed to turn brown
in
colour and become unfit for use when quarrels broke out amongst the people who
regularly used it.’29
28.
Gw. Place-names of Dinas Powys Hundred, tt. 316-17.
29.
Cardiff ... News,19 Mawrth 1938. Carwn hefyd ddiolch i’m cyfaill
a’m cyn-gydweithiwr,
Gwyndaf Breese, Gwenfô, am rannu gyda mi ei ddiddordeb yn y ffynnon hon.
Ffynnon
y Coed
Hyd y gwn i, nid oes dim yn wybyddus heddiw am y ffynnon hon, nac am ei hunion leoliad ym mhlwyf Gwenfô, ond cyfeirir ati ar Fap Ordnans 6 modfedd.30
Ffynnon
yr Hofel / Ffynnon Hywel
Dyma ffynnon arall ym mhlwyf Gwenfô na wyddom ddim amdani bellach, ond cofnodir yr enw ‘Ffynnon yr Hovel’ ar Fap Ordnans 6 modfedd. Tua milltir i’r gorllewin ar fap 6 modfedd 1885, Ffynnon Hywel yw’r enw, ac fe’i lleolir yng Nghoed Sutton. Mae’n dra thebyg mai yr un ffynnon yw ‘Ffynnon yr Hovel’ a ‘Ffynnon Hywel’. Gwyddom am y duedd yn y Gymraeg i’r cytseiniaid ‘f’ ac ‘w’ ymgyfnewid. Er enghraifft: tyfod / tywod; cafod / cawod; hofel (hofal) / hoewal. Ond anodd iawn bellach yw penderfynu pa un ai ‘hofel’ ynteu ‘Hywel’ oedd yr enw gwreiddiol.31
30.
Place-names of Dinas Powys Hundred, t. 307.
31. Ibid.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 48 HAF 2020
cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff
Ffynnon Tarws
Un ffynnon a ddisgrifiwyd yn yr ail ran yw Ffynnon
Tarws, Gwenfô. Bellach, drwy garedigrwydd fy nghyfaill Gwyndaf Breese, mi wn
ble mae’r ffynnon hon, a chefais gyfle i dynnu llun ohoni ar gyfer trydedd ran
yr erthygl. I ymweld â’r ffynnon, teithiwch o gylchdro Croes Cwrlwys ar hyd
Heol y Porth / Port Road: A4050, i gyfeiriad Y Barri. Yn union wedi cyrraedd
Gwenfô, trowch ar y dde, ger Bwyty’r Beefeater, i Heol Nant Isaf. Ymhen
ychydig lathenni fe ddowch i drofa. Fe welwch lôn ar y dde, a Lôn Tarws yn
union syth o’ch blaen. Os mewn cerbyd, gadewch ef mewn man diogel (ar Heol
Nant Isaf?) a cherddwch ychydig lathenni i fyny Lôn Tarws. Mae’r ffynnon yn y
clawdd ar y chwith.
cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc