FFYNHONNAU
SIR GAR gan Saundra Storche
(Traddodwyd
y sgwrs yn Eisteddfod Genedlaethol Llanelli 2014)
Saundra
ac Eirlys ar faes yr Eisteddfod wedi’r ddarlith.
Gofynnir
imi yn aml wrth roi sgyrsiau am Ffynhonnau Sanctaidd - Sut y trawsnewidiwyd
ffynnon gyffredin i ffynnon sanctaidd? I’r Paganiaid Celtaidd roedd y rhain yn
lleoedd dirgel ac yn fwy felly os oedd y dŵr yn cynnwys mwynau oedd yn rhoi
blas gwahanol i'r dŵr.
Os
oedd haearn yn y dŵr byddai’r cerrig o’i chwmpas a gwawr goch a’r dŵr
yn blasu yn fetelaidd. Ar y llaw arall os oedd y dŵr wedi rhedeg drwy
garreg galch ni fuasai yn rhewi yn y gaeaf. Gadawyd offrymau yn y mannau yma gan
fod yr hen Gymry yn credu mai porth i’r byd arall oeddent, yn ddrws i Annwn,
annedd ysbrydion a duwiau a mynedfeydd y bodau goruwchnaturiol i lynnoedd ac
afonydd.
Y
Pab Gregori Mawr sy’n cael y 'clod' o anfon a chynghori'r pererinion a
glaniodd ar arfordir de Lloegr yn 601 ond anfonwyd rhai yn llawer cynt na hyn.
Dywedir bod y Pab Eleutherius wedi anfon Dyfan, Fagan, Meudwy ac Elfan yn ail
hanner yr ail ganrif i efengylu yn Sir Gâr. Felly, pan gyrhaeddodd y cenhadon
Cristnogol cyntaf yr ynysoedd hyn, byddent yn bendithio'r ffynhonnau, ac yn
annog y paganiaid i gynnig gweddïau i'r un Duw yn hytrach na chynnig offrymau
i'r sawl un. Byddai offeiriad yn mynd o amgylch y pentrefi i fendithio'r
ffynhonnau ar Nos Galan. A chredaf fod geiriau'r pennill poblogaidd (a ganwyd
yng Nghwm Gwendraeth ar Ddydd Calan) yn cyfeirio at yr arfer hwn: “Codwch yn
fore a chynnwch y tân, cerwch i’r ffynnon i hol dŵr glân.”
Trawsnewidiwyd
y ffynhonnau yn rhai sanctaidd hefyd pan gynhaliwyd gwyrth yn y fan a'r lle.
Ceir hanes Caradog yn torri pen Gwenffrewi i ffwrdd am iddi ei wrthod, a’i
hewythr Beuno yn rhedeg allan o’r eglwys ac yn ei ail osod, a ffynnon yn
tarddu o'r ddaear lle'r oedd ei phen wedi disgyn. Yn ôl un chwedl ymwelodd y
Forwyn Fair a Chydweli mewn cwch, ond pan gafodd ei lladd gan ddyn wrth iddo ei
hebrwng yn ôl at y cei, tarddodd Ffynnon Fair yr Alefed (SN 412073) yn y fan
a'r lle. Byddai pobl yn ymweld â’r fan hyd at ddeunawfed ganrif ar y 25ain
Mawrth ar ŵyl Fair y Cyhydedd. Ni cheir unrhyw olion o’r ffynnon heddiw
ond yn ôl y diweddar Gadfridog Kemmis Buckley roedd cerrig sylfaen y ffynnon
i’w gweld tan y 1970
Ac
yn olaf, dry ffynnon yn sanctaidd pan ceir cysylltiad rhwng sant a’r safle.
Gallai ef neu hi wedi defnyddio'r dŵr i fedyddio - Dewi Sant ym Mhistyll
Dewi, Llanarthne (SN5396 719,302) , Teilo Sant yn Ffynnon Deilo, Llandeilo
(SN62962224) a dyweder bod y Santes Non yn tynnu dŵr o Ffynnon Non
(SN53710795) yn Llanon. Credai pobl (ac mae Catholigion yn dal i gredu) y byddai
grym neu fendith sant yn ymdreiddio i unrhyw beth a gyffyrddai. Rydym i gyd yn
gyfarwydd â hanes y fenyw sâl yn cyffwrdd ac ymyl dilledyn yr Iesu, dywedodd
ar unwaith “ Pwy gyffyrddodd â mi, oherwydd synhwyrais i fod y nerth wedi
mynd allan ohonof.” A cheir enghreifftiau eraill yn y Beibl megis cysgod Pedr
(Actau 5:15) a chadachau Paul (Actau19: 12).
FFYNNON
DIOLCH I DDUW
FFYNNON
NON
Weithiau
nid yw’r tirfeddianwyr yn gwybod bod y ffynnon sydd ar eu tir yn Ffynnon
Sanctaidd, ac yn aml defnyddir y dŵr i ddyfrio’r gwartheg a pham lai? Mae
perchnogion eraill, yn anffodus yn hollol ymwybodol am hanes y ffynnon ond yn eu
dinistrio serch hynny.
Diolch byth bod Ffynnon Antwn (SN34600993) yn Llansteffan mewn cyflwr da. Soniais yn gynharach fod paganiaid yn cynnig offrwm i’r ffynhonnau ac mae'n ymddangos bod pobl dal a rhyw angen cynhenid i wneud hyn. Bob tro yr wyf Wedi ymweld a’r lle, gwelir cregyn, petalau, a darnau arian yn y dŵr a charpiau wedi eu pinio i’r wal o’i hamgylch, gan fod y dŵr yn gwella calon ddolurus yn y chwedl. Roedd Antwn yn feudwy oedd yn dilyn ffyrdd Tadau a Mamau yr Anialwch drwy fyw bywyd o weddi ac ympryd, gyda’r pwyslais ar fwydo'r enaid yn hytrach na’r corff.
Ar y wal ger y ffynnon mae plac yn dangos y meudwy gyda dyfrgi ar ei dde ac ysgyfarnog ar ei chwith. Dywedwyd wrthyf fod yr ysgyfarnog yn symbol Cristnogol sy’n gysylltiedig a'r Forwyn Fair.
Mae arddangosfa debyg o gadachau yn amgylchynu Ffynnon Deilo yn Llandeilo. Adeiladwyd hon yn hen wal yr abaty ac yn ôl yr hanes roedd y fedyddfa o fewn muriau'r abaty ac yma roedd Teilo yn bedyddio ei braidd.
Yn ôl Gomer Roberts (awdur Hanes Plwyf Llandybie) adeiladwyd y fedyddfa ger eglwys Llandyfân gan y Bedyddwyr ym 1785 ar safle Ffynnon Sanctaidd Gwyddfaen (SN6416717121). Ysgrifennodd ‘mewn rhai hen fapiau adwaenir y ffynnon fel y Baddon Cymreig yn Llandyfan. Oedd yfed y dŵr yma allan o benglog yn fantais i’r sal.
Ar ddechrau’r erthygl soniais am y cenhadon cynnar ddaeth i’r ynysoedd yma i droi'r paganiaid at Gristnogaeth. Dechreuais yr erthygl hon gyda'r Celtiaid ac maent yn ymddangos eto oherwydd cu bod yn credu bod yr enaid yn bodoli yn y benglog. Dyna pam y byddent yn torri pennau eu gelynion, heb y benglog ni fyddent yn gallu myned i fywyd tragwyddol. Felly byddai yfed dxivr sanctaidd o benglog rhywun sanctaidd yn cael ei ystyried fel bendith ddwbl ac yn gwella pob clwyf.
FFYNNON GWYDDFAN, LLANDYFAN
Rydym yn ddyledus i aelodau Cymdeithas Ffynhonnau Cymru ac eraill sy'n helpu i adfer a gofalu am y ffynhonnau yma yng Nghymru.
Yn bersonol rwyf yn ddiolchgar i berchnogion a groesawodd mi ar eu tir ac am rannu eu gwybodaeth am y Ffynhonnau Sanctaidd. Mae’n hanfodol bod ein ffynhonnau sanctaidd yn cael eu diogelu gan eu bod yn rhan o'n hanes, ein traddodiadau ac yn bwysicaf oll ein treftadaeth, boed eich bod yn Gristion neu beidio.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 37 Nadolig 2014
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff