FFYNHONNAU PERYGLUS
SIR GAERNARFON
YN Y DDEUNAWFED GANRIF!
gan
Ken Lloyd Gruffydd
Yn ei
astudiaeth fanwl o dref Pwllheli (SH3735), dengys Lloyd Hughes [1] fod
corfforaeth y fwrdeistref wedi sylweddoli, cyn belled yn ôl ag 1742, fod
diogelu purdeb dŵr ei ffynhonnau yn hanfodol bwysig ac ymhen tair blynedd
roedd ganddynt bedair i'w goruchwylio. Yng nghwrt y Llys Chwarter am dymor y
gaeaf 1756 dyfarnwyd bod y tarddiad dŵr ger y 'Gors' a elwid
Ffynnon-yr-onnen yn berygl i'r cyhoedd ac mai cyfrifoldeb trigolion y dref oedd
ei hatgyweirio [2], ond ni osodwyd pwmp arni am ddegawd arall [3]. Mae'n amlwg
fod cafn o waith cerrig sylweddol ynghlwm â hi hefyd oherwydd yn 1797 soniwyd
am wragedd lleol a oedd yn 'golchi clytiau, mopiau a bareli' ynddi [4].
Ym mhapurau
Cwrt y Sesiwn Fawr am dymor yr haf 1782 down ar draws y crwner a'i reithgor yn
arwyddo tystysgrif i'r perwyl fod Robert William, bachgen bach tair oed, wedi
boddi mewn pistyll o'r enw Ffynnon Llywarch a safai yng nghanol pentref Trefriw
(SH7863). Yn iaith swyddogol yr ymchwiliad dywedid 'nid oedd marc wedi ei achosi
gan drais ar ei berson.' Datgelwyd hefyd fod y bychan yn chwarae gyda phlentyn
arall o'r un oed pan ddigwyddodd y drychineb [5].
Cynhelid
cwest ynglŷn â phob marwolaeth amheus neu ddi-dyst. Fel arfer gelwid ar
ddwsin o'r plwyfolion i wasanaethu
fel aelodau o'r rheithgor. Wedi clywed y dystiolaeth (weithiau dim ond
sylwadau'r meddyg yn unig oedd ar gael), byddent yn mynegi eu barn ar sut y
daeth yr unigolyn anffodus i golli ei fywyd. Ar adegau cynhelid yr ymchwiliad
hwn allan yn yr awyr agored yn y fan ble darganfuwyd y corff, er mwyn cael pwyso
a mesur pa mor ymarferol fyddai eu damcaniaethau. Ar yr achlysur uchod, ac ar
ddau achlysur arall yn y 1790au, dedfrydwyd mai damweiniol oedd y marwolaethau.
Yn
ddi-eithriad, babanod oedd y rhai a foddwyd yn y modd yma. Dwy flynedd a naw mis
oedd Jane Jones, merch John Abraham [6] pan gollodd ei bywyd mewn ffynnon
gerllaw Goelasbach, plwyf Eglwys-bach (SH8070), Dyffryn Conwy yn 1790. Dywedir
iddi ddisgyn ar ei phen i'r dŵr a boddi.[7]
Yn y flwyddyn
ganlynol disgyn wysg ei chefn i ffynnon wnaeth Lowri Evans, geneth ddwy a hanner
oed, ger y Berth-lwyd ym mhlwyf Botwnnog (SH2631) [9]. Mae dwy ffynnon o fewn
tafliad carreg i'r ffermdy hwn, un i'r dwyrain ohoni a'r llall i'r gorllewin.
Tybed faint o
drigolion sir Gaernarfon - a Chymru benbaladr o ran hynny - a wenwynwyd wrth
iddynt dorri eu syched gyda dŵr o ffynnon lygredig? Nid oedd meicrobau na
cholera yng ngeirfa'r werin bryd hynny!
Ffynonellau:
2.
Gwasanaeth Archifau Gwynedd, XQS/1756/5.
3.
Lloyd Hughes, op.
cit.,48.
4.
Ibidem,
48.
5. Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Cymru 4/276/2/34.
G.
A.G., Cofrestr Plwyf Trefriw.
6.
Archifdy Sir Ddinbych Cofrestr Plwyf
Eglwys-bach.
Roedd
Trefaenan yn sir Gaernarfon ond ym mhlwyf Eglwys-bach, Esgobaeth Llanelwy.
7.
Ll.G.C., Cymru 4/277/2/31.
8.
G. A.G., Cofrestr Plwyf Botwnnog.
9.
Ll.G.C., Cymru 4/277/3/5.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 15 Nadolig 2003
cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc