FFYNHONNAU DYFFRYN CONWY A’R GLANNAU
gan
Gareth Pritchard
(Mae Gareth wedi bod yn ymchwilio i hanes ffynhonnau
Dyffryn Conwy a’r glannau ers peth amser ac mae erthyglau am y ffynhonnau yn
ymddangos yn rheolaidd yn y papur bro- Y
Pentan. Piti na fase gan bob papur bro yng Nghymry ohebydd tebyg.
Diolch iddo am y lluniau hefyd.
Mae Ffynnon Gelynnin yn union y tu ôl i fur mynwent yr
eglwys ar y chwith wrth fynd i mewn drwy’r giât o’r ffordd. Mae mewn man
diarffordd ond arferai mamau gario’u plant gwan i fyny’r ffordd hir a serth
at y ffynnon gan obeithio y byddai eu trochi yn y dŵr yn adfer eu hiechyd.
Yng nghwr de-orllewinol y fynwent ceir ffynnon gysegredig yn llawn o ddyfroedd
rhinweddol. Diogelir hi gan waliau cerrig uchel, a gellid tybio y bu to uwch ei
phen mewn rhyw oes. Arferid dod â chleifion a gweinion yr ardal a’r
cwmpasoedd i ymolchi yn y dyfroedd hyn; ac ymddengys y byddai llawer yn cael
“lles mawr trwy hynny”. Tua 1898 roedd gŵr o ardal Llangelynnin yn mynd
adref yn hwyr un noson a hithau’n ddu fel y fagddu. Wrth basio’r eglwys
clywai sŵn o’r ochr arall i wal y fynwent yn y gornel ble mae’r
ffynnon. Dychrynodd am ei fywyd a
chuddio gan ofni fod bwgan yno. Yna aeth yn ddistaw bach ac edrych dros y mur.
Yno gwelodd wraig ifanc yn magu ei baban yn
ei breichiau gan sefyll yn y ffynnon a gweddïo’n uchel iddo wella. Aeth y dyn
adref ar ei union gan gymaint ei fraw o weld y wraig druan yn y tywyllwch.
Mae’r hanes hwn yn dangos yn glir cymaint y dibynnau’r werin ar y ffynhonnau
a chymaint eu ffydd yn eu dyfroedd. Arferiad arall gan famau oedd dod â
dilledyn plentyn gwan a’i osod i arnofio ar wyneb y dŵr er mwyn darogan
ei ffawd. Pe suddai nid oedd fawr o obaith am wellhad. Yn
ystod yr ugeinfed ganrif aeth prifathro lleol â chriw o blant i weld y
ffynnon gan sôn wrthynt am yr hen draddodiadau. Cymerodd arno ei fod yn dad i
blentyn gwael yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cariodd y bachgen lleiaf yn yr
ysgol at y ffynnon a chymerodd gerpyn i gynrychioli dillad y plentyn gwan.
Suddodd hwnnw bron ar unwaith. Dechreuodd y bachgen feichio crio gan y
credai’n siŵr ei fod am farw!
Cyfarfyddodd Eirlys Gruffydd â dyn o Ro-Wen wrth ddod i
lawr o’r fynwent, a sicrhaodd hi fod rinwedd mawr yn Ffynnon Gelynnin.
Dywedodd am ryw wraig a adwaenai ef yn dda, a gymerodd blentyn egwan ac afiach,
ac fe’i trochodd yn y ffynnon,
a’r canlyniad fu iddo gryfhau o’r awr honno allan, ac y mae'r plentyn hwnnw
yn fyw ac iach heddiw. Arferid cario’r plant a’r rhai gwan oedd wedi eu
trochi rhyw ganllath i Gae Iol. Gellir gweld adfeilion yr adeilad hwnnw hyd
heddiw.
FFYNNON GWYNWY (SH754735)
Mae’r ffynnon hon rhyw chwarter milltir o eglwys Llangelynnin. Gellir dod o hyd iddi wrth gerdded i lawr lôn gul o’r eglwys i gyfeiriad Ro-wen. Mae’n gorwedd mewn tir gwlyb ar ochr chwith y lôn. Roedd yn enwog am ei gallu i wella defaid ar ddwylo. Rhaid oedd gollwng pin wedi ei blygu i’r ffynnon cyn golchi’r ddafad yn y dŵr. Pe na wneid hyn ni fyddai dŵr y ffynnon yn clirio’r ddafad, a dweud y gwir, byddai defaid cleifion eraill yn trosglwyddo eu hunain i ddwylo’r claf! Yn ôl Myrddin Fardd byddai cyffwrdd y pinnau a oedd eisoes wedi eu taflu i’r ffynnon yn cael yr un effaith yn union. Ffynnon fechan yw hon, rhyw droedfedd a hanner o hyd a throedfedd o led. Roedd yn boblogaidd iawn oddeutu canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg a gellid gweld bod gwaelod y ffynnon wedi ei orchuddio â phinnau. Ni fydd y ffynnon hon byth yn sychu, hyd yn oed yn y tywydd poethaf.
FFYNNON GYNFRAN, Llysfaen (SH893775)
Yn Llysfaen, ger Bae Colwyn, mae Ffynnon Gynfran, rhyw ganllath i’r gogledd o Eglwys Sant Cynfran. Mae hi ryw dair milltir o Fae Colwyn a’r un pellter o dref Abergele. Dywedir fod Cynfran yn fab i Brychan, tad Dwynwen a Ceinwen sy ag eglwysi a ffynhonnau ar Ynys Môn. Honnir fod Brychan yn dad i chwe deg pump o blant! Mae haneswyr yn dweud bod eglwys ar y safle yn yr wythfed ganrif gan awgrymu’r flwyddyn 777 fel dyddiad tebygol. Buasai hynny’n ei gwneud yn rhy hwyr iddi gael ei sefydlu gan un o feibion Brychan. Bu dadlau ynglŷn â lleoliad y ffynnon gyda Chymdeithas Ffynhonnau Cymry (yn ystod y 1990) yn credu ei bod o fewn terfynau tir yr eglwys. Bu cymdeithas Wellhoppers yn chwilio tua 2002 a dyma’r un sy’n fwyaf tebygol o fod yn iawn. Ar un ochr i’r safle mae gwrych o ddraenen wen ac ar yr ochr arall llwyn o ddanadl poethion. O fynd heibio rhain, mae’r sefyllfa yn llawer gwell nag a fu pan ymwelodd Cymdeithas Ffynhonnau Cymry yn y flwyddyn 2002. Mae’r ffynnon yn y cae i’r gogledd o’r fynwent gyda chamdda i fynd ati o’r fynwent. Mae ar ochr banc gyda’r gwrych o ddrain uwch ei ben. Hanner cylch o gerrig sydd i’r ffynnon, fel y gwelir o’r llun gyda’r danadl poethion ar yr och isaf. Roedd y dŵr yn glir. Dethlir dydd Sant Cynfran ar y 12fed o Dachwedd bob blwyddyn, ac ar noson 11eg o Dachwedd a hefyd ar y Sul canlynol bu’n arferiad gan bobl leol i ofyn am fendith ar eu hanifeiliaid gyda’r weddi, “Boed bendith Duw a Chynfran Sanctaidd ar ein hanifeiliaid.”
Mae Ffynnon Hendre Creuddyn ar gyrion Cyffordd Llandudno,
oddi ar Lôn Pabo, yng ngardd hen ffermdy sy’n dwyn yr enw, Deellir bod yr hen
ffermdy yn dyddio’n ôl i 1750. Cafodd yr adeilad ei drawsnewid gan Vince ac
Anwen Lloyd Hughes yn nechrau saithdegau’r ganrif ddiwethaf. Mae’r
perchnogion hefyd wedi adfer y ffynnon yn chwaethus iawn gyda gwaith cerrig
graenus a tho o lechi gleision. Mae tshaen a lifar, gyda bwced, i godi’r dŵr
o grombil y ddaear. Fel arfer, mae dyfnder y dŵr yn ddeunaw troedfedd.
Credir bod yna ffynnon yn ogystal, ar un adeg, yn llawr cegin yr hen ffermdy, a
bod y ddwy wedi eu cyplysu mewn rhyw ffordd neu’i gilydd.
FFYNHONNAU
CAE COCH, TREFRIW (SH 7786530)
Y Rhufeiniaid, mae’n debyg, a ddarganfu’r ffynhonnau
yn Nhrefriw rhwng 100 a 250 OC pan oeddynt yn Conovium (Caerhun). Mae rhai yn
honni mai gŵr bonheddig a daeth o hyd iddynt pan oedd allan yn hela a
thorrodd ei syched drwy yfed o ffrwd fechan. Bu ond y dim iddo farw o ganlyniad
i hynny. Hanes arall am eu darganfod yw’r un
am adeiladu ffordd newydd i fferm Cae Coch tua 1820. Torrwyd i mewn i hen
lefelau a darganfuwyd tarddle’r ffynhonnau.
Mewn taflen wybodaeth am y ffynhonnau nodir mai dyma’r
ffynnon haearnol fwyaf cyfoethog yn y byd a bod y dŵr wedi cael ei
gofrestru fel moddion yng ngorllewin yr Almaen. Nid y dŵr yn unig sydd o
ddiddordeb ond hefyd pensaernïaeth y baddondy a ddisgrifir fel cyclopean
(am fod cerrig mawr wedi eu defnyddio i’w adeiladu), gyda’r gorau sy’n
bodoli. Credir mai'r Arglwydd Willoughby de Eresbur a’i hadeiladodd yn 1763.
Mae llechi anferth ar do’r adeilad ac oddi mewn iddo mae baddon o lechen
Gymreig. Gydag adeiladu’r baddonau daeth pentref Trefriw yn le poblogaidd i
dreulio gwyliau. Addaswyd adeiladau yn y pentref ar gyfer ymwelwyr a chodwyd
gwesty pwrpasol ar eu cyfer. Deuai gweithwyr o ardal y chwareli yn ogystal â
boneddigion cefnog i geisio gwellhad yn nyfroedd Ffynhonnau cae Coch.
Yn 1872 cyhoeddwyd cyfeirlyfr i bentref Trefriw gyda
manylion ar sut y dylid defnyddio’r dŵr. Rhaid oedd eu dilyn yn ofalus
gan fod yfed gormod o’r dŵr yn gallu bod yn niweidiol. Dylid ei yfed yn
syth o’r graig ac aros am awr cyn bwyta. Llond gwydraid gwin y dydd
y dylid ei yfed ar y dechrau. Wedi hynny gellid dyblu cyfaint y dŵr.
Arferai’r ymwelwyr fynd i’r ffynhonnau yn y bore i flasu’r dŵr ac yn
y prynhawn byddent yn ymdrochi yn y dŵr yn y baddon. Gyda’r nos cynhelid
cyngherddau i ddiddanu’r ymwelwyr. Ceiniog y dydd oedd y gost am fynediad
i’r ffynhonnau ond ceid gwydraid o ddŵr yn y pris. Ar adegau byddai
cymaint â thri chant o ymwelwyr yn aros yn y pentref. Erbyn 1874 daeth y
ffynhonnau i ddwylo preifat am y tro cyntaf. Rhwng 1875 a 1959 fe gai’r dŵr
ei roi mewn poteli a’i werthu ar draws y byd ar gyfandiroedd fel Awstralia,
Canolbarth Affrica, De America yn ogystal ag ar draws Ewrop.
Yn 1908 teulu Adamson o ardal Lerpwl oedd yn gofalu am y
ffynhonnau ac adeiladwyd baddonau newydd mewn adeilad urddasol ar fin y ffordd.
Cludid pobl yma o Drefriw mewn cart a cheffyl ar gost o dair ceiniog. Wedi’r
Ail Ryfel Byd gwerthwyd y ffynhonnau i ŵr o’r enw Cyrnol Cockroft ac
roedd y dŵr yn dal i gael ei botelu a’i werthu. Yn anffodus collodd y
ffynhonnau iachusol eu hygrededd am na chawsant eu cynnwys eu cynnwys yng
nghynlluniau’r awdurdodau iechyd swyddogol. I bob ymddangosiad roedd oes aur
Ffynhonnau Cae Coch wedi mynd heibio. Tua 1970 prynwyd y lle gan Alf Ineson,
perchennog cwmni moduron o ogledd Lloegr ac
ail agorwyd ym 1972. Byddai ymwelwyr yn dal i alw heibio a chaent weld y
baddonau am ugain ceiniog. Gwerthid y dŵr mewn poteli plastig ac roedd
cleifion yn dal i gael iachâd wedi iddynt yfed y dŵr. Mae’r ffynnon
gyntaf yn gryf iawn mewn haearn. Mae ynddi hefyd silica, sylffwr, magnesia,
soda, calsiwm, alwminiwm, sodiwm a manganîs. Mae tymheredd y dŵr yn
sefydlog tua 48 i 50 gradd ffarenheit. Byddai’r dŵr
yn y baddon yn gymysgedd o ddŵr y ddwy ffynnon ac yn cael ei gynhesu
i tua 100 gradd ffarenheit. Yn yr wythdegau daeth y ffynhonnau yn eiddo i Toni
Rowlands a fagwyd yn Llandudno. Fe fuddsoddodd filiwm o bunnau yn y fenter a
gwerthid cynnyrch y ffynhonnau mewn siopau drwy Brydain, Ewrop ac Affrica. Nid
yw’r corff dynol yn gallu storio haearn ac felly mae angen cyflenwad cyson
ohono i gadw’n iach. Nid mewn poteli y gwerthir y dŵr bellach ond mewn
pacedi. Daeth tro ar fyd. Nid yw’n bosibl ymweld â’r ffynhonnau na’r
baddondy, ond yn ôl ffigyrau’r cwmni (Nelson) , yn 2009 cynhyrchwyd a
gwerthwyd dros 12 miliwn o bacedi o’r dŵr o dan yr enw Spatone ar
draws y byd.
FFYNNON
NEWYDD, LLANRWST
Bu ceisio cael hanes Ffynnon Newydd yn ardal Llanrwst yn
dipyn o her, yn enwedig ar ôl gweld fod cymdeithas fel Wellhoppers,
sy’n arbenigo mewn hanes ffynhonnau wedi methu, ac nad oedd gan Gymdeithas
Ffynhonnau Cymru fawr ddim gwybodaeth chwaeth! Ar gyrion Llanrwst, ar y ffordd i
Landdoged mae Ffynnon Newydd, ond mae’n rhaid pwysleisio ei bod ar dir
preifat. Yn ôl pob tebyg cafodd y ffynnon ei chodi yn ystod yr ail ganrif ar
bymtheg gan un o deuluoedd cyfoethog yr ardal. Mae sôn amdani yn Faunula
Crustensis -An Outline of the Natural Contents of Llanrwst a
gyhoeddwyd yn 1830 gan John Williams, Pyll, Trefriw (1801-1859.
Roedd y meddyg a’r naturiaethwr yn fab i’r melinydd Cadwaladr
Williams ac wedi ei eni ym Mhentrefelin, Llansanffraid Glan Conwy.
Yn Saesneg yr ysgrifennwyd am Ffynnon Newydd. Dyma gyfieithiad:
Ger Tyddyn Fadog, i gyfeiriad
Llanddoged, mae tŷ go
arbennig o’r enw Ffynnon Newydd, sydd a’r enw am fod yna ffynnon sylweddol
yn yr ardd gyda muriau trwchus o gerrig a tho o lechi uwch ei phen. Mae digonedd
o le y tu mewn gyda rheiliau o haearn, ac yn amlwg mae’r ffynnon wedi ei chodi
ar gyfer ymdrochi. Cafodd y ffynnon lawer o glod am fod y dŵr wedi llwyddo i iachau cleifion oedd gyda phob math o
anhwylderau, rhai oedd meddygon ac eraill wedi methu eu concro. Ni chredaf fod
iddi drwythiad mwynol, ond yn hytrach fod yr effeithiau llesol i’r corff yn
dod oherwydd bod oerni’r dŵr yn
cyflymu cylchrediad y gwaed. ’Rwyf yn sicr ei bod mor effeithiol â Ffynnon Gwenffrewi
yn Nhreffynnon neu unrhyw ffynnon
arall sydd heb rinweddau haearnol na halenog wrth geisio gwella anhwylderau
sy’n anodd eu concro.
Mae cyfeiriad at y ffynnon yn An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire. Vol
4 Denbishire. Royal Commission on Ancient and Historical Monuments 1914. Yn
ôl y disgrifiad ( yn Saesneg) ym 1914 roedd y ffynnon yn sgwar o faint pymtheg
troedfedd gyda waliau o ddeuddeg troedfedd o uchder a tho o lechi, ond bod y to
mewn cyflwr gwael. Roedd saith o risiau i fynd i lawr at y dŵr
oedd yn bedair troedfedd o ddyfnder. Yn cydredeg a’r ffynnon roedd
ystafell wisgo/dadwisgo o’r un hyd ond yn naw troedfedd o led. Erbyn heddiw
mae’r ystafell newid wedi diflannu. Does dim golwg o’r to ac mae’r grisiau
mewn cyflwr gwael. Mae Peter Higson, perchennog Ffynnon Newydd, yn credu bod
llawr y ffynnon wedi ei wneud o farmor. Mae ein diolch yhn fawr iddo am ei
gyd-weithrediad parod yn caniatau i’r Pentan
gael tynnu lluniau o’r ffynnon ac am ei gymorth gyda’r hanes. Diolch hefyd i
Rob Davies am dynnu’r lluniau a thrednu’r cyfan. Heb gymoprth amrhisiadwy y
ddau ni fyddai wedi bod yn bosibl i’r wybodaeth yma gael ei gasglu a’i
gyhoeddi.
Buom ar drywydd anghywir i ddechrau wrth geisio cael hanes
y ffynnon gan ymweld â Ffynnon Newydd arall, sef cartref Aelwen a’r diweddar
Thomas John Williams yn ardal Tan Lan. Roedd yna ffynnon yno hefyd wedi ei
lleoli mewn cae. Mae wedi cael ei chapio gyda chaead crwn o goncrit. Hyd y
gwyddom does yna ddim byd arbennig am hon ar wahân ei bod wedi ei defnyddio i
ddisychedu cenedlaethau yn y gorffennol.
cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccf