PYTIAU DIFYR . . . PYTIAU DIFYR . . .

Diolch i Geraint Jones, Trefor am dynnu ein sylw at yr erthygl ddiddorol hon a ymddangosodd yn yr Herald Cymraeg, 26 Mehefin, 1900. 

Cadwyd at y sillafu gwreiddiol.

FFYNHONNAU’R GEST YN EIFIONYDD

gan Alltud Eifion

Yr ydoedd ein henafiaid yn hynod am gael allan ffynhonnau gerllaw eu preswylfeydd, ac yr oeddynt yn rhoddi pwys mawr ar sefyllfa y ffynhonnau, i ba gyfeiriad y byddai eu gofer pa un ai gogledd, dwyrain a’i de a fyddai a golygent eu hachusrwydd wrth hynny. Y mae trefgordd y Gest, fel y gŵyr llawer o’ch darllenwyr yn nodedig o fryniog a dytiryniog – fel y dywed Eben Fardd am Eifionydd;

                   Eifionydd, Eifionydd, o f’annwyl Eifionydd,

                   Yn nentydd Eifionydd mae f’anian . . .

ac nis gwn am un man lle ceir mwy o springs neu ffynhonnau tarddedig na chantref y Gest. Cofnodais ychydig o amser yn ôl y rhai a gofiaf ac a wybyddaf, ac os bydd eu croniclo yn yr Herald yn cael ei werthfawrogi, bydd yn eithaf tal i mi am eu hanfon i’ch gofal i fod ar gof a chadw.

Dechreuwn gyda Ffynnon Dunawd ar ben tir y Gest sydd a gwaith ynddi ar derfyn Bach y Saint. Ffynnon Tyddyn Iolyn ac y bydd dwfr grisialaidd ynddi bob amser, yn gynnes yn y gaeaf ac yn oer yn yr haf. Byddai llawer yn dod iddi i olchi eu llygaid dolurus gynt. Ffynnon Eisteddfa: Y mae hon tu isaf i’r tŷ a dwfr ynddi bob amser. Un haf sych, 1826, yr roedd trigolion Pentre’r Felin yn gorfod cario dŵr o Ffynnon Eisteddfa a Tyddyn Iolyn gan fod y rhai eraill wedi sychu. Ffynnon Cefn y Meusydd Isa: Byddai yr hynafiaethudd Ellis Owen yn credu ei bod yn iach iawn i anifeiliaid rhag rhwymedd. Ffynnon Bron y Gadair: Y mae hon islaw i’r farmyard. Gwelwyd hi wedi sychu ar droeon. Y mae hefyd yn y coed ar dir Tyddyn Yscuboriau, tu cefn bron i’r Efail, Pentrefelin, ffynnon neu spring a ddarganfuwyd gan y diweddar Robert Evans, yr hynafiaethydd yn yr haf sych 1868. Yr oedd y pentrefwyr yn y trybini mwyaf gan brinder dwfr. Yr ydoedd yr hynafiaethydd adref ar y pryd, a throdd allan i gloddio yma ac acw yn y gors yn agos i derfyn Bronygadair, ger gardd yr Efail Bach tua chan llath oddi wrth y bont ac yr ydoedd tywod bras arianaidd ar ei gwaelod a’i dwfr yn byrlymi ohoni. Y mae ei weithred hon o’i eiddo yn foddion, ymhlith eraill o’i gymwynasau cenedlaethol er cadw iddo enw bendithiol. Geilw hi yn Ffynnon y Gadair ac yr ydoedd yn meddwl rhoi carreg ar ei phen a’r enw a’r flwyddyn ei darganfyddwyd arni.Gall fod yno ffynnon ers oesau ond wedi ei chladdu. Pwy wyr?

Ffynnon Carreg y Felin:Yr ydoedd yma ddwy ffynnon gerllaw, un y tu isaf i’r tŷ a’r llall y tu uchaf i’r tŷ. Galwodd y preswylwyr un yn Ffynnon Ddiog gan ei bod yn mynd yn hesp ar dywydd sych  a’r llall yn Ffynnon Fyw gan y byddai yn llawn o spring bob amser. Ffynnon Tŷ Coch gerllaw Cross Keys, Pentrefelin: gelwir hi yn Ffynnon Tan y Clogwyn lle mae digon o ddwfr bob amser. Ffynnon Tyddyn Engan, Treflys: Bydd cyflawnder o ddwfr yn hon bob amser ac yn digoni’r tair fferm anneddau pa rhai sydd yn ymyl ei gilydd fel tri throed trybedd. Ffynnon y Rhianod, Bron y Foel: y mae dwy o’r rhain yn tarddu ar lethr y foel, y naill yn uwch na’r llall. Dywedir fod Rhianod o lys Bron y Foel yn yfed ohonynt wrth fyned i ben y foel. Ffynnon Cefn Cyfanedd: y mae sefyllfa hon i’r gogledd a’r dwfr yn gryfhaol a digonedd ohonno. Ffynnon Brynmelyn: y mae hon islaw i’r capel a’i gwyneb i’r gorllewin. Yr oedd gwraig a anesid yn Tŷ Capel, Brynmelyn, ac aeth i fyw flynyddau yn ôl i ardal Clwtybont, a phan yn sâl iawn ac ar ei gwely angau, meddyliodd ond cael dwfr o hen ffynnon Brynmelyn y medniai. Felly cafodd rhywun i fyned (dros ugain milltir) i gyrchu costreliaid ohono ond yr oedd dwfr yr Iorddonen hen yn analluog i’w gwella. Ffynhonnau Tu hwnt i’r Bwlch: Y mae un a elwir Ffynnon Beudy yr Uchain, y Ffynnon Uchaf a’r Ffynnon Isaf, lle’r oedd hen Du Hwnt i’r Bwlch, a digonedd o ddwfr ynddynt. Bu llawer o gario ohonynt (pan fyddai yr haf yn sych) o Borthmadog cyn cael y public water.

Ffynnon Nant Adda, Penamser, y naill du i’r cemetery. Anghofiais am Ffynnon Dyddyn Adi uwchlaw’r tŷ gerllaw i hen dŷ aelwyd  Mur y Geifr lle roedd Thomas Humffra, y gwehydd yn byw. Ffynnon Bartlett: y mae hon o dan y graig gerllaw y turnpike gate, Tremadog. Gwnaed hi gan un Bartlett, (is-oruchwyliwr i Mr Alexander Maddocks) tua chan mlynedd yn ôl. Y mae hon yn ffynnon o ddwfr iachusol a chyflawnder ohono bob amser ac yn cyflenwi angen preswylwyr y pen gorllewinol o Dremadog. Ffynnon Llidiart yr Ysbyty: y tu uchaf i’r hen dŷ ger y lle lle a elwir Brynffynnon, Tremadog. Ffynnon Cil y Llidiart: y mae hon tu ôl i’r Maddock Arms Hotel, Tremadog. Yr ydoedd hon yn cyflenwi ei dwfr iachusol i holl drigolion Market Square gynt wrth fod ffos ohoni yn rhedeg at y Groes a phwmp ohoni at iws y trefedigion. Yn ddiweddar roedd pipes ohoni a phwmp wrth y Market Hall yr hwn sydd yn gymwynas fawr i’r trigolion nas gallai fforddio i gael y dwfr cyhoeddus ac mae hen ferched y dysgleidiau yn dywedyd y gwna well te na dwfr y pipes.

Ffynnon Penrhynheli: y mae hon ar y dde i gatehouse Tanrallt, y ffordd yr eir i risiau yr allor dderwyddol. Tua 70 mlynedd yn ôl syrthiodd plentyn iddi a bu iddo foddi, ond deallaf ei bod wedi ei hagor yn awr. Y mae yno ddwfr pur, grisialog ac ni welir hi’n hesp. Ffynnon Corlan y Geifr: Mae hon y tu uchaf i Tanrallt, Tremadog, gerllaw y lle y dywedir fod hen dŷ gynt. Y mae gwaith yn y ffynnon hon ac fe rhoid pibellau ohoni i gynorthwyo y dwfr o Lyn Cwmbach i gyflenwi dwfr i Gwmni Dwfr Porthmadog. Ffynnon Ynyscynhaearn: y mae hon y tu ôl i dŷ Ynystwywyn, gerllaw yr afon sydd yn mynd o dan bont y sluice.Gwnaeth y diweddar Dr. Roberts waith yno a chafodd ddytyniad (analyze) ohono. Dywedid ei fod yn feddyginiaethol (saline) ar y pryd. Ni wnaed fawr o brawf arni. Hefyd Ffynnon Bryn y Garth. Y mae islaw y gatehouse i Bronygarth, Porthmadog. Ffynnon Tyddyneithin ger Borth y Gest: dywedir y byddai ffynnon ar Ynys y Cerrygduon ger Porthmadog yn yr hen amser. Er olrhain hynny allan efallai fy mod wedi gadael allan lawer o fan ffynhonnau. Y mae cof henafgwr yn dirywio fel ei gorph. Gall yr hyn a groniclwyd fod o ddiddordeb i drigolion Eifionydd. Cedwais tu fewn i derfynnau Tre’r Gest.

*          *          *          *          *          *          *          *          *          *          *

Dyma gyfeirnodau’r ffynhonnau yn yr erthygl hon y llwyddwyd i ddod o hyd iddynt:

Ffynnon Ddunawd –SH514401                                                                            Ffynnon Tyddyn Iolyn SH518407

Ffynnon Eisteddfa SH518395                                                                             Ffynnon Tyddyn Adi SH540383

Ffynnon Cefn y Meusydd Isaf SH531402                                                               Ffynnon Bron y Gadair SH525395

Ffynnon Bryn y Garth SH?                                                                                 Ffynnon Tan y Clogwyn SH?

Ffynnon Ty Coch SH?                                                                                       Ffynnon Carreg y Felin  SH521402 & SH519404

Ffynnon Tyddyn Engan SH538383                                                                       Ffynnon Bartlett SH?

Ffynnon y Rhianod SH546389                                                                            Ffynnon Cefn Cyfanedd:SH544395

Ffynnon Brynmelyn: SH541393                                                                          Ffynhonnau Tu Hwnt i’r Bwlch: c.SH564387

Ffynnon Nant Adda SH554394                                                                           Ffynnon Llidiart yr Ysbyty SH558403

Ffynnon Cili Llidiart SH562403                                                                         Ffynnon Penrhynheli SH568405

Ffynnon Corlan y Geifr SH565405                                                                     Ffynnon Ynyscynhaearn SH572386

Ffynnon Bron y Garth SH524396                                                                       Ffynnon Tyddyn-eithin SH?  

Tybed faint o’r ffynhonnau hyn sy’n dal mewn bodolaeth heddiw? Os oes gwybodaeth ar gael am rai ohonynt, byddem yn falch o gael ei groniclo yn Llygad y Ffynnon. Tybed a wyddoch chi am wybodaeth debyg o ardaloedd eraill? (Gol.)

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 19 Nadolig 2005

 cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc