DŴR,
FFYNNON A PHENGLOG.
Ken Lloyd
Gruffydd.
Gwenfrewi
a’i ffynnon, Treffynnon, Sir y Fflint.
Mae’r
syniad o addoli dŵr yn ymddangos yn rhyfedd i ni heddiw gan mai’r unig
beth sydd angen arnom ei wneud er mwyn cael llymaid ohono neu beth ohono i
ymolchi yw agor tap. Eto, yn yr unfed ganrif ar hugain, dyna’r union beth
sy’n digwydd yn yr
Amcangyfrir i
lwythi o Geltiaid, gyda’r ddawn ychwanegol o wneud offer gwaith ac arfau o
haearn, ymsefydlu yn yr ynysoedd yma tua 600 C.C. Roeddynt hefyd yn adeiladu
caerau i amddiffyn eu sefydliadau, ac roedd y Frythoneg yn iaith iddynt, ond
ychydig iawn yw ein gwybodaeth am eu arferion defodol ac angladdol. Yn ôl
haneswyr Rhufeinig byddai ein cyndadau yn ystyried afonydd, llynnoedd a
ffynhonnau fel cyflwynwyr ac amddiffynwyr bywyd, ac fel gwerthfawrogiad o hyn,
offryment anrhegion i’r dyfroedd hyn. Yr un mwyaf enwog yng Nghymru yn hyn o
beth yw Llyn Cerrig Bach ym Môn lle daethpwyd ar draws llawer o arteffactau
o’r Oes Haearn. Mae’r weithred o
daflu arian neu binnau i’n ffynhonnau heddiw yn barhad o’r arferiad hwn.
Gwêl rhai fod hyn yn ffordd i warchod eu hunain rhag trychineb tra bo
eraill yn edrych
Mae ein diolch hefyd i’r Rhufeiniaid am fabwysiadu enwau Brythoneg ein hafonydd a rhai o’r caerau a godasant ar eu glannau. Cymerwch yr un yng Nghaer er enghraifft. Cofnodwyd y fan yn Deva gan mai dyna oedd sŵn ynganu’r gair i glustiau Gwŷr y Leng pan godasant eu pebyll yno gyntaf. Daw y gair o’r Frythoneg *Deua gyda’r ystyr ‘duwies, cysygredig’. Felly ‘dŵr y dduwies’ yw Dyfrdwy, ac fel mae’n digwydd, gwyddom mai Aerfen ‘ clodfawr mewn brwydr’ oedd rhinwedd ei amddiffynydd. Man hynod o bwysig i’r Celtiaid oedd tarddle afon, boed yn bistyll neu lyn.Yno y cyflwynid defodau paganaidd i’r duwiau a gredent iddynt drigo yn y dŵr, a bod hwythau yn eu tro yn dod o fyd tanddaearol a elwid Annwfn. Safle arall o bwys oedd y fan lle rhed ffrwd i afon, neu gymer dwy afon (aber), gan y cryfheid y llif yno. O’r herwydd, byddai derbyn i Lanystumdwy yng Ngwynedd fod yn fangre gysegredig yn y cyn-amser yn gredadwy, o gofio mai’r afonydd Dwyfor a Dwyfach sydd yn cwrdd yno. Peth digon hawdd wedyn fyddai i’r Cristnogion cynnar godi llan ‘eglwys’ ar y ddôl a grewyd gan ystum y ddau lifeiriant. Hawdd hefyd fyddai mabwysiadu un o’r hen arferion yn ymwneud â dŵr wrth fedyddio. Diogelu teithwyr a’u hanifeliaid tra’n croesi afon mewn lle cul neu ddŵr bâs oedd swyddogaeth y dduwies *Ritona, a’i henw hi a gawn yn rhyd ‘man croesi’. Enghreifftiau eraill o afonydd yn dwyn enwau duwiau yn y dull yma yw Braint ( *Brigantia ‘un bwysig’ ) ym Môn; amryw Lleu ( *Leuco ‘golau’ ); Taran ( *Taranis ‘taran’ ); a’r fwyaf ohonynt oll, Hafren ( *Sabrina ). Hawdd trosi’r Frythoneg Sabr- i’r Gymraeg Hafr- gyda’r ôl-ddodiad –ina yn troi’n –en, ond does wybod beth yw tarddiad yr elfen gyntaf.
Crewyd y mwyafrif o’n ffynhonnau drwy i ddŵr ymwthio i’r wyneb mewn man arbennig, yn hytrach na llifo i lawr o’r ucheldir a chronni mewn twll neu bant, yn union yr un fath a tharddell afon ond ar raddfa llai. Nid annisgwyl felly yw darganfod i drigolion y cyfnod cyn-Gristnogol ddirnad dŵr fel rhoddwr bywyd a phurwr enaid a bod llygad-y-ffynnon yn agorfa neu fynedfa i’r byd goruwchnaturiol. Does ddim amheuaeth fod angen ymchwilio’n fwy trylwyr i’r maes hwn, yn enwedig ym myd archaeoleg, cyn y gallwn ddatgan yn hyderus pa ddefodau a gymerodd le yn y safleoedd pwysig hyn. Dichon byddai cloddio am ôl polion yn amgylchu ambell i ffynnon o werth, a pha arwyddocad sydd i’r cerrig gwyn neu bennau cerrig cerfiedig a godwyd allan o lawer ohonynt. Gallwn hefyd ofyn a oes cysylltiad rhwng yr arferiad presennol o orchuddio beddau â cherrig gwynion ( gyda’r pwrpas o gadw’r ysbrydion aflan draw) gyda rhai cyffelyb a geir mewn ffynhonnau? A pha mor bell yn ôl y gellir olrhain swyddogaeth ceidwaid y ffynhonnau y down ar eu traws hyd y ddeunawfwd ganrif? Yr enwocaf ohonynt o bosib oedd John Evans fu’n ymwneud â ffynnon felltithio Sant Eilian yn Sir Ddinbych. Dychwelwn at y pennau eto.
Yn ôl pob tebyg parhaodd yr arferiad o fedyddio mewn afon drwy Oes y Seintiau (500-800 O.C.) gan, mi dybiwn, fabwysiadu amryw o’r defodau cyntefig o drochi. Wedyn gwelwyd bedyddfeini yn ymddangos yn ein llannau, gyda dŵr o’r afon neu ffynnon (wedi ei hail-gysegru i’r sant lleol erbyn hyn) yn cael ei gario iddynt. Heddiw dŵr o’r tap a ddefnyddir yn fynych a hwnnw wedi ei fendithio’n gyhoeddus gan ficer neu weinidog. Hwyrach fod rhai o’n darllenwyr yn gwybod am enghreifftiau diweddar o’r ddefod o fedyddio drwy drochiad mewn ffynnon awyr agored. Buaswn yn dra ddiolchgar am unrhyw wybodaeth neu sylwadau ar y pwnc. Anghyson iawn fu’r arferiad ym mysg Bedyddwyr bro’r Wyddgrug ble trigaf. Yn ystod yr hanner canrif diwethaf dim ond ar bedwar achlysur y cymerodd hyn le yn Ffynnon Tysilio gerllaw’r dref, dwywaith ym 1952 ac unwaith yn 1979 a 2006. Credaf byddai arolwg o Gymru gyfan yn datgelu i lawer iawn o’r hen ddefodau ynghlwm â’n ffynhonnau (nid rhai ‘sanctaidd’ o angenrhaid) oroesi i’r cyfnod modern er gwaethaf sawl Deddf Gwlad a basiwyd rhwng 1536 a 1559 yn gwahardd unrhyw weithred anghristnogol yn ymwneud â hwy. Un o’r rhesymau pennaf i addoli ffynhonnau oroesi oedd oherwydd i grefydd eglwysig, hyd y cyfnod Protestanaidd, fod yn ffordd ddefodol o fyw yn hytrach na chasgliad o ddogmâu. Mae’n rhaid ychwanegu fod ansawdd meddygol dŵr rhai ohonynt wedi gorfodi’r dyn cyffredin i’w defnyddio’n barhaol, ac o’r herwydd, eu diogelu. Ymfalchïa rhai plwyfolion yn yr ofergoeledd a’r hudolrwydd a gysylltid gyda’u ffynhonnell neilltuol hwy o ddŵr.
Down ar draws parhad o’r hen ffydd yn niwedd yr unfed ganrif ar bymtheg pan oedd hi’n arferiad gan ffermwyr Llŷn i hebrwng eu heffrod at Ffynnon Beuno yng Nghlynnog Fawr, Arfon, er mwyn cael dŵr wedi ei ysgeintio drostynt gyda’r gobaith y byddent yn esgor ar lo. Perfformiwyd seremoni gyffelyb yn Ffynnon Gemig, Llansansior, Sir Ddinbych, ond ceffylau a daenellwyd yn benodol gyda dŵr yno i’w gwarchod rhag afiechyd neu i’w gwella o ryw glefyd heintus. Yn y 1980au ceisiodd clerigwr lleol, y Parchg. Warwick Jaundrill, ail-gychwyn yr arferiad yma ond, oherwydd y tywydd dychrynllyd o wlyb a gafwyd y diwrnod hwnnw ni ail-berfformiwyd ( hyd y gwn ) y gweithgareddau. Mae’n bwysig nodi fod y ffynnon arbennig hon wedi ei lleoli mewn darn o dir anferth a enwir Parc-y-meirch, a gerllaw yn Ninorben darganfyddwyd lliaws o offer ceffylau wedi eu llunio o efydd rhyw 3,000 o flynyddoedd yn ôl. Gwna hyn i rhywun ystyried bod cysylltiad y fro yma â meirch yn goroesi o gyfnod Eponos ‘duw ceffylau’ y Brythoniad.
Ffynnon Gwenfrewi yn Nhreffynnon, Sir y Fflint, yw’r fan lle ymgynnull y nifer mwyaf o bererinion yng Nghymru pob blwyddyn. Ar ddiwrnod arbennig ym Mehefin ceir dros 2,000 ohonynt yn cyrchu yno. Mae’n fan sanctaidd iawn heddiw ond rhaid cofio na fyddai yno o gwbwl oni bai bod dyn siomedig wedi torri pen merch i ffwrdd ac i ‘ffynnon godi lle syrthiodd ei phen’!
Yn ddiamau un o’r pethau mwyaf diddorol, ond ar yr un pryd anodd ei amgyffred, yw’r berthynas a geir o dro i dro rhwng ffynnon a phen wedi ei naddu o garreg. Roedd y Celtiaid yn enwog am addoli’r benglog am amryw resymau. Gwelent ynddi symbol o dduwioldeb a phwerau arallfydol yn ogystal â’r gallu i amddiffyn eneidiau’r meirw. Roedd cysylltiad rhwng y byw a’r ymadawedig yn hanfodol i’w crefydd, ac mwy na thebyg, gwelent yma hefyd gydadwaith ysbrydol rhwng y benglog â dŵr. Byddai eu gweld fel gwarchodwyr ffynnon yn gwneud synnwyr hefyd. Pwysleisia haneswyr Rhufain a Gwlad Groeg yr arferiad oedd gan y Celtiaid o arddangos pennau eu gelynion tu allan i’w tai ar ôl brwydr fuddugoliaethus. Credid hefyd fod cysylltiad yma gyda chwlt ffrwythlondeb achos bod y pen yn symbol ffalig.
Hoffwn aros am ennyd gyda’r llygaid a’r ffurfiau gwahanol o’u portreadu. Yn Ffigwr 1 dengys yr un o Hendy, Môn, gyda’r ddwy lygad ar agor; arwyddocâd, o bosib, i’r pen gynrychioli rhywun effro neu gyflwr gwrthfelltithiol. Gydag un lygaid ar agor a’r llall wedi cau tybed nad darlun sydd yn ein henghraifft o Lanallgo o berson na ellid ymddiried ynddo.
Pan ddown i edrych ar y ddau a ddarganfyddwyd ym Mron-y-garth ger Y Waun, Ffigwr 2, sylwn fod i’r un ar y chwith ddwy lygad caeëdig ( cwsg neu marwolaeth hwyrach ), tra naddwyd y ddwy allan yn y llall, allai ddynodi dallineb. Mae’n rhaid cyfaddef mai dyfalu yw llawer o hyn.
Cadarnhaodd cloddio archaeolegol bod yna gyd-destun Oes Efydd i’r pennau cerrig di-chwaeth yma ond gan nad yw’n bosib eu dyddio’n wyddonol bob tro gall rhai ohonynt fod llawer hŷn. Mae’r gwrthwyneb yn wir hefyd. Dichon i rai gael eu creu yn yr Oesoedd Canol. Ymddengys, yn ôl Bywydau’r Saint, i Gwlt y Benglog barhau hyd yr Oesoedd Canol. Oherwydd bod y Mabinogi yn gymysgedd o elfennau paganaidd a Christnogol myn rhai mai Pendefig-frân oedd arwr yr ail gainc cyn iddo gael ei ddienyddio, ac mai copiwr yn un o’n mynachlogydd a’i newidiodd i Bendigaid-frân, sef, Bendigeidfran. Gwir neu beidio, cawn lawer enghraifft o ben sant yn chwarae rhan amlwg yn ei vita. Cyfeirwyd eisoes at Santes Gwenfrewi a gollodd ei phen drwy gael ei dienyddio. Dylwn ychwanegu i’w hewythr Beuno (wedi hynny ei gwarchodwr ) lwyddo, drwy wyrth, i osod ei phen yn ôl ar ei hysgwyddau. Cawn stori gyffelyb am Santes Ddigwg a’i ffynnon ger Clynnog Fawr. Diddorol sylwi mai Beuno a gyflawnodd y gorchwyl yma hefyd. Ef oedd nawddsant y plwyf. Gellir rhestru amryw eraill o’r Cristnogion amlwg yma gyda ffynnon a phen yn gysylltiedig â hwy. Mae gogwydd gwahanol i Ffynnon Cynog Sant ym Mrycheiniog oherwydd sychodd honno i fyny pan ddisgynodd pen y gŵr da iddi!
Ni ellir dweud i sicrwydd pa bryd peidiodd yr ymarfer o ddefnyddio pen cerfiedig yn lle penglog dynol yng nghyd-destun ffynhonnau, ond mae un peth yn bendant, gwnaethpwyd defnydd o benglogau go iawn ymhell ar ôl yr Oesoedd Canol. Dywedir i benglog y bardd Gruffudd ab Adda ap Dafydd(m.1344), gael ei defnyddio fel cwpan i ddal dŵr rhinweddol i wella’r ‘pas a doluriau eraill’mewn eglwys ym mro Dolgellau hyd o leiaf 1590. Mae enghreifftiau tebyg i’w cael mewn mannau eraill. Yn ddiamau y mwyaf adnabyddus ohonynt yw penglog Teilo Sant yn Llandeilo Llwydiarth, Sir Benfro. Heddiw cedwir ef fel crair yn Eglwys Gadeiriol Llandaf. Tybed i ba gyfnod y perthyn y chwech pen sydd i’w gweld yn fferm Rhos Ddigre( < Buddugre ‘bryn y fuddugoliaeth’ ), Llandegla, Sir Ddinbych ? Maent yn wahanol i’r enghreifftiau a welwyd eisoes gan iddynt sefyll ar blinth fel dengys Ffigwr 3.
Amcangyfrif iddynt ddyddio rhwng 100 C.C. a 200 O.C., ac os yw hyn yn gywir, rhesymol fyddai eu priodoli i amser y Rhufeiniaid. Y cwestiwn nesaf yw, ‘O ba le y daethant?’ Yn ôl P.Clark(gol.), Llandegla Then and Now ( 2002 ), 19., meddylir iddynt gael eu cludo o Ffynnon Degla ond nid oes tystiolaeth i hynny ddigwydd. Mae ffotograff ohonynt ar gael c.1900, felly ni fyddai’r gwaith archaeoleg a gymerodd le yn y ffynnon (c.1938) wedi eu datgelu. Heddiw gellir eu gweld wrth brif fynedfa’r fferm, wedi eu gorchuddio a phaent glos du! Dylwn ychwanegu fod cerrig mawr gwyn hefyd wedi eu codi o’r ffynnon hon. Mae llawer o waith arbenigol i’w wneud eto cyn y gallwn ddatrus nifer o’r pwyntiau a godwyd yma.
LLYGAD Y FFYNNON Rhifyn 25 Nadolig 2008
cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccf