Yn y gyfrol The County Coast Series – The South Wales Coast, gan Ernest Rhys a gyhoeddwyd yn 1911, ceir cyfeiriadau am nifer o ffynhonnau ardaloedd yr arfordir yn siroedd Mynyw, Morgannwg, Caerfyrddin a Phenfro. Mae ei sylwadau yn rhoi darlun i ni o gyflwr y ffynhonnau hyn ganrif yn ôl.

Yn y Drenewydd yn Notais (Newton Nottage) mae Ffynnon Sant Ioan (SS 8377) lle mae’r dŵr yn felys. Mae traddodiad fod lefel y dŵr yn codi ac yn gostwng gyda’r llanw. Gerllaw iddi, i gyfeiriad y de-orllewin mae olion cylch cerrig hynafol. Tua 1820 roedd yn arferiad i fynd i’r cylch ar Alban Hefin- Mehefin 21- a chynnau coelcerth yn y cylch, taflu cosyn bychan o gaws dros y tân ac yna neidio dros y llwch wedi i’r tân ddiffodd.

Ceir Ffynnon Leinw, Cilcain yn union i’r de o ffordd yr A541 rhwng yr Wyddgrug a Dinbych, yng nghongl ogledd-orllewinol coedwig yn union i’r gorllewin o’r Hendre (Cyfeirnod AO 186 677).

I “Nennius”, Gerallt ac Edward Llwyd, yr oedd ymddygiad anarferol tarddellau, llynnoedd a llanwau yn destun rhyfeddod a chwilfrydedd mawr, ond yn anesboniadwy. Rhyfeddod naturiol oedd ffynnon Cilcain gan wŷr dysgedig fel Humphrey Llwyd a Thomas Pennant, hefyd: ond ni cheisient gynnig rheswm am y llenwi a’r treio. Yn ei bryddest hirfaith Poly-Olbion (1613), mae Michael Drayton yn mydryddu sylwadau Humphrey Llwyd am y ffynnon yng Nghilcain fel a ganlyn:

As also be thy Spring, such wonder who dost win,

That naturally remote, six British1 miles from sea,

And rising on the firm, yet in the natural day

Twice falling, twice doth fill, in most admired wise,

When Cynthia2 from the East unto the South doth rise,

Then mighty Neptune3 flows, then strangely ebbs thy Well;

And when again he sinks, as strangely she doth swell...

1 Cymreig, hynny yw. 2 Y Lloer. 3 Y môr 

Eto, yn ei sylwadau ar gynnwys y gerdd, mae’r hynafiaethydd John Selden (1584-1654) nid yn unig yn datgan mai Finon Leinw yn Kilken yw’r gwrthrych, ond hefyd yn cyfeirio at sylwadau H. Llwyd a Powel, ac at ffynhonnau cyffelyb yn Nhrenewydd yn Notais ym Mro Morgannwg.

 Â rhagddo i hanner awgrymu, â’i dafod yn ei foch, bod Natur yn darparu’r fath ryfeddodau’n fwriadol er mwyn creu penbleth i ddysgedigion. Yn wir, yr oedd yr hinsawdd ddeallusol yn newid: ac yn ei Micrographia (1665), mae’r “athronydd arbrofol” Robert Hooke yn wfftio at y syniad o ryfeddodau naturiol, gan geisio esbonio ymddygiad ffynnon Cilcain trwy ddamcaniaethu y gallai’r darddell fod â chysylltiad tanddaearol â’r môr. Yr oedd yr Oes Wyddonol ar wawrio.