Cyfeiriadau at FFYNHONNAU yn y cylchgrawn CYMRU

(Casglwyd gan Ken Lloyd Gruffydd. Cadwyd at y sillafu gwreiddiol)

Asiedydd o Walia, Hynafiaethau Cerrig y Drudion CYMRU, XVI (1904), tud. 231:

Uwchlaw llys Iefan Ddu mae ffermdy o’r enw Capelau – lle y cynhelid gwasanaeth crefyddol yr hen lys, ac ar dir Ty’n y Graig y mae Ffynnon a elwir Ffynnon Ifan, a rhyw draddodiad disail gan yr ardalwyr yn ei chylch. Ond mae’n debyg mai Ffynnon Iefan Ddu, arglwydd Hiraethog ydoedd. Mae y dŵr yn rhedeg drwy dir Ty’n y Graig a rhan o dir y Plas ac i lawr i’r rhyd Garegog.

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccf fccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

John Thomas, Aberdaron; CYMRU, XII (1897) tud. 118-9:

Bydd llawer yn teimlo dyddordeb neillduol yn yr hen Ffynnon Fair, yr hon sydd ar lan y môr ym mhen tir Lleyn, ryw ddwy filltir o Aberdaron. Bydd llawer yn cyrchu ati yn yr haf er mwyn cael eu “dymuniad”. Geilw y Saeson hi yn “Wishing Well.” Wedi i chwi ddod i ben y tir y mae y ffynnon i lawr yn y gwaelod, ac y mae yno agos i gant o risiau cerrig, a’r rhai hynny yn lled anwastad, cyn y dowch at ei dyfroedd. Mae croesaw i chwi yfed y faint ar a fynnwch o’r dŵr, ond cyn i chwi gael sicrwydd y cyflenwir eich dymuniad, rhaid i chwi gydymffurfio a’r amodau, sef yw hynny, llenwi eich genau yn llawn o’r dyfroedd, ac esgyn i fyny yr holl grisiau, a hynny heb golli yr un dafn; ac nid hawdd yw hynny, yn enwedig os bydd eich cyfeillion yn ymyl, yn gwneud eu gorau i beri i chwi chwerthin. Ond os methwch y tro cyntaf y mae ail gynnyg i Gymro, a thri os bydd taro, chwedl Syr Meurig. Clywais y byddai llawer o hen lanciau a hen ferched yn ymweld a hi yn aml yn yr hen amser gynt, a thipyn o orchest oedd cael ganddynt gyfaddef pa beth oedd eu dymuniad hwy; ond byddai rhai yn sibrwd fod a fynnai cariadau rywbeth a’r ymdrechion hyn.

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccf fccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Yng Ngwlad Eben Fardd CYMRU, IV (1893), tudalen 215:

Yno wrth fin y coed sydd ar y llethr y mae Ffynnon Gybi. Ffynnon loyw’n codi o’r ddaear ydyw, a mur crwn o’i hamgylch, a sedd garreg o gylch y ffynnon y tu mewn i’r mur. Yn ymyl y tŷ – a’i do erbyn hyn wedi syrthio iddo, – lle y preswyliai ceidwad y ffynnon. Y mae’r lle’n unig ac adfeiliedig, ac ni welir un pererin pryderus yn cyrchu ato mwyach i holi am iechyd neu swyn.

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccf fccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

Elfyn; Trefriw ac Oddeutu; CYMRU XXXVI (1909) tudalen 62:

Un o’r prif at-dyniadau i Drefriw, yn arbennig yn yr amseroedd hyn ydyw Ffynnon Cae Coch, yr hon a gyrhaeddir ar hyd y ffordd at Gonwy mewn chwarter awr o’r pentref. Yn Faunula Grustensis, yr hwn a gyhoeddwyd mor ddiweddar a’r flwyddyn 1830, yr holl a ddywedir am y ffynnon ydyw ei bod yno, ac mai Mr. E.T.Griffith, llawfeddyg, ddaeth o hyd iddi. Yn ddiweddar, mewn cydmariaeth. Fe ddaeth rhinweddau meddyginiaethol y ffynnon hon yn glodfawr ac yn adnabyddus trwy Brydain, ac ymhellach na hynny. Er y flwyddyn 1873, mae tŷ cyfleus a lleoedd pwrpasol i chwaraeu, adloni, ac i gadw cyfarfodydd, wedi eu darparu yn ymyl y ffynnon, am yr hon y canodd Trebor Mai –

O flaen Cae Coch a’i riniawl ddwfr

                        Yn llwfr aiff angen llym;

ac y canodd Gwilym Cowlyd –

Dŵr i’w yfed i’r afiach

                        Yn creu ffordd i gael corff iach.

Hefyd Dewi Arfon –

                   Clywch, y mae dwfr Cae Coch – yn iachau pob

                                    Rhyw nych pan ddaw arnoch;

                        Fe all adfer claf llwydfoch;

                        Wele’r fan i liwio’r foch.

                        O ddrws y bedd i ris ban, – drwy’i yfed

                                    Yr afiach ddaw’n fuan

                        I adfyw: – mewn dinod fan

                        Caiff rinwedd cyffyr arian.

Mae’n ddiameu na fyn y darllenydd sydd yn ddieithr i’r dwfr hynod hwn dderbyn testimonials y beirdd, gan fod y brodyr hynny, druain, yn euog o dynu gyda digwilydd-dra pleserus ar eu dychymyg ynglŷn â phopeth ymron. Ond os na chymerir gwyr braint a defod yr awdurdodau, ni fydd i’r teulu deimlo’n sur a dolurus o’r herwydd gan fod rhai o feddygon mwyaf adnabyddus y wlad wedi rhoddi sel eu cymeradwyaeth i rinwedd dŵr Cae Coch, yn arbennig at gryfhau y gwan, at ddiffyg treuliad a meithriniad gwaed. Er deugain mlynedd a mwy yn ôl, awdurdodau uchel, ar ddefnyddio y dŵr, drwy ei yfed ac wedi ymolchi ynddo, oedd y diweddar Doctor W.E. Hughes (Cowlyd), Llanrwst, a Doctor Pierce, Dinbych, dau feddyg galluog ag y cyrchai cleifion llawer ardal hyd atynt. Ar ôl hynny ysgrifennodd Dr. Hayward, Lerpwl, lyfr adnabyddus yn trafod rhagoriaethau arbennig Ffynnon Cae Coch. Mae y llyfr hwn yn eithaf hawdd ei gael; myned y darllenydd olwg arno. Ceir tystiolaeth i’r un perwyl gan y meddyg adnabyddus Dr. T.E. Jones, Henar, Llanrwst. Yn ôl dadansoddiad Dr. Hassall, y ffynnon hon yw y dwfr haiarn goreu ym Mhrydain fawr. Mae cannoedd lawer o gleifion, o bryd i bryd, wedi eu bendithio â nerth ac iechyd drwyddo. Mae pythefnos neu fis o yfed dŵr Trefriw, ac o sugno awelon iach yr ardal, wedi rhoddi gwrid newydd mewn llawer grudd lwyd, ac efallai gipio ambell un megis o borth y fynwent. O does rhywun yn wan o gorff neu feddwl, gadawed i Drefriw a’i dŵr dreio llaw arno.

Cyfeirnod map y ffynhonnau yn y dyfyniadau uchod yw:

Ffynnon Ifan, Cerrigydrudion: SH5948 ;Ffynnon Fair, Aberdaron:SH139252

Ffynnon Gybi, Llangybi, Eifionydd:SH427212;Ffynnon Cae Coch, Trefriw:SH7863

RHIF 18, HAF 2005

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccf fccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc