Clorach

(SH4184)

FFYNNON SEIRIOL, MÔN.

Eirlys Gruffydd

Ar ddiwrnod braf ym mis Awst eleni aeth Ken a minnau ar ymweliad a i chwilio am ffynhonnau. 

Gadael Caergybi a mynd ar draws gwlad i Lannerch-y-medd a Chlorach. Roeddwn wedi breuddwydio am gael mynd i’r fan arbennig hon oherwydd yma, yn ôl traddodiad, byddai’r saint Cybi a Seiriol yn cyfarfod â’u gilydd. Arferai Cybi gerdded o Gaergybi i Glorach gan wynebu’r haul. Cerddai Seiriol o Benmon a’i gefn at yr haul. Cyfarfyddai’r ddau yng Nghlorach, hanner ffordd rhwng Caergybi a Phenmon, lle roedd Ffynnon Gybi un ochr i’r ffordd a Ffynnon Seiriol yn union gyferbyn iddi, yr ochr arall. Wedi treulio oriau yn rhoi’r byd yn ei le, dychwelai’r ddau sant i’w cartrefi, Cybi yn cerdded i haul y machlud a Seiriol unwaith eto’n troi ei gefn at yr haul. Dyna pam y’u galwyd yn ‘Seiriol Wyn a Chybi Felyn’ am fod Cybi’n cael tipyn mwy o liw haul na Seiriol. Dyma sydd gan Syr John Morris Jones i’w ddweud amdanynt yn un o’i gerddi:

Seiriol Wyn a chybi Felyn

Cyfarfyddent, fel mae’r sôn,

Beunydd wrth ffynhonnau Clorach

Yng Nghanolbarth Môn.

Credid fod gwerth iachusol i ddŵr y ddwy ffynnon. Deuai’r cleifion at ffynnon Seiriol yn y nos a byddai’n arferiad cario’r dŵr oddi yno i’r rhai oedd yn rhyw wael i ddod at y ffynnon eu hunain. Byddai’r fan ger y ffynhonnau yn lle da i gariadol ddod i geisio cymodi ar ôl cweryl. Mae Skinner yn ei lyfr Ten Days Tour Through the Isle of Anglesea (1802) yn dweud mai dwy ffynnon betryal oeddynt a gwaith cerrig o’u cwmpas.

 Beth bynnag am yr hen hanes, mynd yno i weld y ffynnon oeddem ni – ie un, oherwydd dinistriwyd Ffynnon Gybi yn 1840 pan adeiladwyd pont dros ryd Clorach. Wedi dod at y bont a pharcio’r car ger y fynedfa i fferm Clorach Fawr, aethom ati i chwilio am y ffynnon ond heb weld dim ond pentwr o frics a chaead concrit yn y cae islaw’r bont. Aeth Ken i’r ffermdy i holi am y ffynnon a chael ar ddeall ein bod ni wedi dod o hyd iddi. Roedd y trigolion lleol yn ei defnyddio’n ddyddiol i gael dŵr yfed ohoni tan y pumdegau, pan ddaeth dŵr tap i’r ardal. Wedi hynny codwyd wal o frics o’i chwmpas a gosod caead concrit drosti rhag i’r gwartheg fynd iddi. Bellach mae’r anifeiliaid wedi llwyddo i symud y caead a dymchwel y waliau a’r rheini wedi syrthio i’r ffynnon a’i chau’n effeithiol iawn. Mae’r dŵr yn goferu o’i hochr i greu tir gwlyb o’i chwmpas cyn llifo i’r nant islaw.

Tair ffynnon mewn diwrnod – digon; diwrnod o fwynhad, diwrnod i’w gofio, ond diwrnod o weld tair ffynnon mewn cyflwr adfeiliedig. Bellach aeth llythyr i’r Cyngor Cymuned i weld a ellir gwneud rhywbeth i adfer y ffynnon enwog hon yn Clorach. Cewch wybod beth fydd yr ymateb yn Llygad y Ffynnon.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 5 Nadolig 1998

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffcffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc

Ffynnon Gybi, Llannerch-y-medd, Môn.

Cyfeiriwyd yn y rhifyn diwethaf o Llygad y Ffynnon at Ffynnon Gybi ger Clorach, Llannerch-y-medd. Cafwyd gwybod mewn llythyr a anfonwyd gan Gyngor Cymdeithas Llannerch-y-medd nad yw’r ffynnon hon yn eu dalgylch hwy ond bod Ffynnon Gybi ar dir Tŷ-croes, Carmel, Llannerch-y-medd. Mae traddodiad yn yr ardal mai wrth y ffynnon hon yr arferai Cybi a Seiriol gyfarfod, yn hytrach nag wrth Ffynnon Clorach.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 6 Haf 1999

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffcffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc

O AMGYLCH Y FFYNHONNAU

FFYNNON GYBI, CLORACH, MÔN

SH 446842

Ffynnon sgwâr mewn cae yw hon. Dywedir mai yma’r oedd Cybi a Seiriol yn arfer cyfarfod. Eisoes dinistriwyd Ffynnon Seiriol wrth i’r ffordd gael ei lledu flynyddoedd yn ôl. Bellach mae’r caead concrid sydd dros y ffynnon wedi cracio. Rhoddwyd y caead dros y ffynnon i’w hamddiffyn rhag y gwartheg. Bydd yn rhaid gwneud rhywbeth yn fuan rhag ofn i gyflwr y ffynnon ddirywio ymhellach ac iddi hithau hefyd gael ei cholli. Gellir gweld y ffynnon islaw’r bont ger ffermdy Clorach.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 18 Haf 2005

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffcffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc

Lluniodd yr Arglwydd Gymru’n wlad fryniog â’i hwyneb tuag awelon Iwerydd, gan ei bendithio â glaw a dyfroedd croywon lawer. Cynysgaeddwyd hi hefyd ag etifeddiaeth Gristnogol helaeth, felly ni ddylid synnu fod ffynhonnau sanctaidd mor amlwg yn y dirwedd ddaearol ac ysbrydol. Hyd yn oed o gyfyngu diffiniad “sanctaidd” i’r rhai y gwyddom y perchid ac y defnyddiwyd hwy yn enw Duw, Ei Fam a’i saint, mae yma sawl can ffynnon o’r fath, gydag ymchwil dyfal yn dwyn rhagor fyth i’r amlwg.1 Er eu dirmygu gynt yn wrthrychau ofergoeliaeth, maent bellach yn destunau diddordeb cynyddol. Rhaid wrth ddŵr croyw, ond y mae’n drwm ac yn anodd ei gludo. O’r herwydd, rhaid byw o fewn cyrraedd cyfleus i ffynhonnell ddigonol a dibynadwy, nad oes iddi flas neu aroglau annymunol, na thuedd i achosi salwch.

Ers yr unfed ganrif ar bymtheg, collwyd rhagor o ffynhonnau trwy esgeulustod a diystyrwch nag a ddilëwyd gan ddelwddryllwyr. O golli eu harwyddocâd ysbrydol, gadawyd iddynt lenwi â llaid, sychwyd neu llanwyd hwy am ryw reswm neu’i gilydd, dinistriwyd hwy yn enw rhyw welliant honedig, neu fe'u hanghofiwyd hwy. Peidiodd Ffynnon Chad yn Hanmer â llifo wedi gwaith draenio lleol; mae Ffynnon Ddeiniol ym Mangor o dan domen rwbel; adeiladwyd pont am ben Ffynnon Gybi yng Nghlorach, ac nid yw Ffynnon Redifael ym Mhenmynydd ond yn bant budr. Mae’r rhestr yn rhy faith o lawer, ac yn sicr bu i ddylanwad Calfiniaeth greu awyrgylch lle gellid goddef, onid cyfiawnhau’r fath halogi: ond hyd yn oed wedi cilio o’r athrawiaeth honno, mae anwybodaeth a difaterwch yn parhau i fygwth gweddillion ein hetifeddiaeth sanctaidd. Rhaid bod ar wyliadwriaeth barhaus rhag y cynllun lledu ffordd nesaf, neu’r newydd-ddyfodiad a benderfyno mai da fyddai claddu’r hen darddell yn ei ardd â choncrit, er mwyn hwyluso parcio’i gar.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 30 Haf 2011