FFYNHONNAU IACHUSOL CAERGWRLE.

Eirlys  Gruffydd

Caergwrle 

  (SJ3057)  

YR ADEILADAU DROS Y FFYNHONNAU

Buasai Caergwrle (SJ3057), pentref hanner ffordd rhwng yr Wyddgrug a Wrecsam, wedi gallu bod mor enwog fel spa â Llandrindod, Llanwrtyd a Llangamarch, oherwydd yma, ar un adeg, roedd ffynhonnau iachusol yn denu tyrfaoedd o gleifon gobeithiol. Hyd y gwyddom, y cyfeiriad cyntaf at ffynnon rinweddol yng Nghaergwrle yw hwnnw yn Parochalia Edward Lhuyd yn 1699 sy’n cyfeirio at y Ffynnon Deg fel lle islaw Caergwrle ar lannau Alun, ac yn dweud ei bod yn ffynnon halwynog.Yn 1740  roedd meddyg o’r enw Dr Short o Sheffield wedi cyhoeddi cyfrol yn rhoi gwybodaeth am y ffynhonnau mwyaf amlwg yng Nghaergwrle: Meddai

“Mae dwy ffynnon, un yn bellach na’r llall, a hon yw’r un halwynog  a’r dŵr ynddi yn fwy hallt na’r llall ac mae’n bum troedfedd a naw modfedd o ddyfnder. Y ffynnon a ddefnyddir fwyaf yw’r un sylffwr, ac mae ei dŵr yn cael ei godi ohoni a'i gludo. Mae hon bron yn ugain troedfedd o ddyfnder. Tua 1700 glanhawyd y ddwy ffynnon a’u gwagio i’r gwaelod. Mae’r dŵr yn glir fel grisial. Nid oes gwell i’w gael yn unman. Cafodd ei ddefnyddio yn ddiweddar  fel carthiad - i lanhau’r corff o bob amhuredd - ac mae llawer o’r dŵr yn cael ei gludo oddi yma i wahanol fannau yng Nghymru. Roedd gwraig o’r Wyddgrug o’r enw Elizabeth Jones yn dioddef o anhwylder hyll ar groen ei holl gorff nes ei bod yn ffiaidd i edrych arni a hithau mewn poen parhaus. Yfodd dri pheint y dydd o’r dŵr am beth amser ac mae ei chroen nawr yn hollol glir a hithau wedi cael gwellhad llwyr.”

Pan ymwelodd Thomas Pennant â'r ardal, croniclodd yr wybodaeth ganlynol yn ei gyfrol Tours of Wales a gyhoeddwyd yn 1773:

“Mae’r cleifion yn yfed chwart neu ddau y dydd ac roedd rhai yn berwi’r dŵr nes bod ei hanner wedi ei golli mewn anwedd cyn iddynt ei yfed. Roedd yr effaith yn un o garthu’r corff, poenau mawr  yn ei ymysgaroedd a salwch yn y stumog. Roedd hyn yn peidio ar ôl ychydig ddyddiau ac archwaeth iach at fwyd yn dychwelyd.”

 PLAS RHYDDAN

Erbyn y ddeunawfed ganrif cawn bod y ffynhonnau a’r tir o gwmpas iddynt yn rhan o

stad Plas Rhyddan gerllaw Alun, a Syr John Glynne o Benarlag yn berchen arni. Pendefynodd hwnnw bod angen ailwampio’i gartref, sef Plas Broadlane, felly symudodd ef a’i deulu i fyw i Blas Rhyddan am gyfnod. Wedi marwolaeth Syr John yn 1777 daeth y plas, drwy ei ewyllys, yn eiddo i’w ail wraig, Augusta . Nid aeth hi i fyw yno, fodd bynnag, ond symudodd i Gaerfaddon yn Lloegr gan fod bywyd cymdeithasol tipyn mwy bywiog yno nag yng Nghaergwrle. Am gyfnod gosodwyd y plas i whanol denantiaid, ac roedd rhai ohonynt yn gyndyn iawn o adael i’r cyhoedd fynd at y ffynhonnau am fod hyn yn amharu ar eu preifatrwydd.

Yn 1846 gwerthodd y teulu Glynne nifer o dai ac eiddo oedd ganddynt, gan gynnwys Plas Rhyddan. Tenantiaid oedd yn dal i fyw ynddo o dan y perchennog newydd, a newidiodd ddwylo eto yn 1875 ac yn 1880. Yna yn 1900 fe’i gwerthwyd drachefn i’r Lifftenant Roe Brown oedd yn byw yn Plas Gwastad, Cefn-y-bedd. Penderfynodd yntau  bod angen glanhau’r ffynhonnau a chael dadansoddiad o natur y dŵr. Dyma oedd canlyniad y dadansoddiad: “Cafwyd dŵr awyrog (aerated) arbennig o dda o’r ffynnon halwynog, cystal os nad gwell na’r dŵr o’r Almaen sy’n cael canmoliaeth uchel. Mae’r dŵr o’r ffynnon swlffwr yn werthfawr iawn ar gyfer gwella rhai anhwylderau.” Sylweddolodd  y perchennog newydd fod posibilrwydd gwneud elw o’r dŵr a gwerthodd Plas Rhyddan ag wyth deg erw o dir, gan gynnwys y ffynhonnau, i gwmni R.N. Woolett o Wrecsam. Yn 1902 ceir datganiad yn y Chester Courant sy’n dweud:“Mae darganfod y ffynhonnau yn gam pwysig tuag at wneud pentref Caergwrle yn gyrchfan wyliau poblogaidd...”: a dyna’n union a wnaeth y cwmni.

Roedd y rheilffordd yn holl bwysig i ddatblygiad y fenter.  Erbyn 1896 roedd posib teithio o Seacombe yng Nghilgwri i Gaergwrle ar dren y Great Central Railway Company. Enw’r orsaff yng Nghaergwrle oedd Bridge End ond fe’i newidiwyd  wedyn i Caergwrle Castle and Wells. Byddai’r ymwelwyr yn croesi Mersi ar y fferi i Seacombe ac yna’n mynd ar y tren i Gaergwrle. Cynigiai’r  cwmni rheilffordd docyn rhad am swllt y diwrnod, yno ac yn ôl, a manteisiodd lluoedd o ymwelwyr ar y cynnig a chael diwrnod o wyliau braf nad oedd yn costio’n ddrud iddynt. Ar ddyddiau Sadwrn a Suliau prysur yn yr haf byddai saith neu wyth o drenau’r dydd yn cario cannoedd o bobl i Gaergwrle. Mae’r wybodaeth am nifer yr ymwelwyr a gyhoeddwyd yn y papurau lleol yn ddiddorol. Un diwrnod ym Mehefin 1906- wyth cant; Gŵyl y banc ym mis Awst 1907 – mil. Gŵyl y Banc – Mai 1913 – mil pum cant. Un diwrnod  ym Mehefin 1914- dwy fil. Beth oedd yno i ddiddanu’r ymwelwyr wedi iddynt

gyrraedd? Tu allan i’r orsaf byddai tair neu bedair o wragedd o Lerpwl yn aros amdanynt. Gwisgent shawliau dros eu pennau ac wrth draed bob un byddai basged fawr o felysion o bob math, gan gynnwys roc. Byddent yn gweiddi yn Saseneg  acennog Glannau Mersi:“Roc Caergwrle. Ceiniog am ddarn, dau ddarn am geiniog a dimau!”Wedi iddynt werthu’r melysion byddai’r gwragedd yn dringo Mynydd yr Hob neu fynd i fyny i gastell Caergwrle lle byddent yn casglu mwyar duon i’w gwerthu adref yn Lerpwl.

Y BRIF FYNEDFA

I gyrraedd y ffynhonnau byddai’r ymwelwyr yn cerdded heibio i Dafarn y Bont, yna croesi’r bont a throi i’r dde ar hyd glan Alun. O’u blaen gwelent adeilad urddasol sgwar wedi ei adeiladu ar ffurf castell gyda phorthcwlis a mynedfa fwaog anferth a thyrrau castellog ar bob cronel iddo. Ar y mur uwchben y porth roedd adysgrif yn cyhoeddi CAERGWRLE NATURAL WATERS. Wedi mynd i mewn drwy’r porthcwlis gwelent le i dalu am fynediad o bobtu iddo. Wedi mynd allan drwy’r porth i’r tir agored y tu ôl iddo gwelent, ar y chwith, dŵr uchel  ac iddo bedwar llawr. Dyma  Dŵr St Cuthbert, a chartref rheolwr y safle. Ymhellach draw, yn agos i’r ffynnon halwynog, roedd adeilad mawr o frics coch. Dyma’r man lle rhoddwyd y dŵr mewn poteli yn barod i’w werthu. Llenwyd pedair mil ar ddeg o boteli gyda’r dŵr awyrog yn ddyddiol. Pris dwsin o boteli bychan oedd hanner coron, ond gellid cael dwsin o boteli mawr am bedwar swllt

Wrth ddal i gerdded gwelai’r ymwelwyr bafiliwn grand ac ystafelloedd te o’u blaenau. Roedd gan y pafiliwn ddrysau Ffrengig- yn agor allan i derras oedd yn le delfrydol ar gyfer pob math o adloniant, gan fod yna lwyfan a dwy ystafell wisgo gyfleus. Y tu ôl i’r pafiliwn roedd llain fowlio. Yna, wrth gerdded i lawr y llethr deuent at adeilad y tŷ pwmpio oedd wedi ei godi dros y ffynnon swlffwr ddofn. Yma cai’r ymwelwyr gyfle i yfed  y dŵr a phrofi ei rin drostynt eu hunain. Dywedid bod rhai ymwelwyr yn prynu poteli o’r dŵr halwynog a’r dŵr swlffwr ac yna’n mynd i Alun ac yn ail lenwi’r poteli yno. Wedi mynd adref i Lerpwl byddent yn gwerthu’r poteli gan gymryd arnynt fod ynddynt ddyfroedd iachusol y ffynhonnau – a gwneud elw da!

Y PAFILIWN

Roedd adloniant ar gael i’r ymwelwyr. Byddai bandiau pres lleol yn chwarea threfnid dawnsio a chwaraeon, yn enwedig ar Ŵyl y Banc. Roedd  pistyll o ddŵr yfed ar gael yn rhad ac am ddim i’r cyhoedd, ac roedd yno hefyd beiriannau lle gellid gweld rhyfeddodau am geiniog. Cerddai llawer ar hyd glannau Alun ar dir Plas Rhyddyn, a oedd yn ymestyn dros  chwech erw ar hugain. Ddechrau’r ugeined ganrif addaswyd adeilad y plas yn westy bychan. Fe’i gwerthwyd unwaith eto yn 1922, ac ar un adeg roedd cynlluniau i ehangu’r adeilad: ond nid felly y bu. Profodd yr holl ymwelwyr at y ffynnon yn gyfle da i’r trigolion lleol wneud tipyn o elw. Byddai’r gwragedd yn agor y parlwr yn eu tai i deuluoedd fynd yno i gael te a chacenau cartref. Cadwai eraill ymwelwyr dros nos gan gynnig gwely a brecwast ar benwythnos. Gwnaeth llawer elw da o’r ffynhonnau. Byddai’r teulu Tate, er enghraifft, yn gwerthu  hufen ia, pop a chardiau post yn eu siop. Byddent yn paratoi ginio poeth gyda chig a llysiau  i’r ymwelwyr am hanner dydd bob dydd tra am 5.00 o’r gloch cynnigient de braf iddynt.  Gan fod cymaint o alw am bop byddai’n rhaid gyrru un o’r gweithwyr i Fragdy Sharman yn y Stryd Isaf i gael ychwnaeg a hynny fwy nag unwaith yn y dydd. Cyflogai’r teulu naw o bobl i gyd.  Roedd gan Westy’r Frenhines gafe a neuadd ddawnsio a fedrai ddal cant a hanner tra roedd cyfle i’r llwyrymwrthodwyr gael lluniaeth yn y Temperance Tea Rooms gyferbyn â thafarn y Bont.

Nid oedd pawb yn croesawi’r ymwelwyr, fodd bynnag, Roedd nifer o’r trigolion yn cwyno am ymddygiad stwrllyd, iaith anweddus a medd-dod rhai ohonynt chan gofio mai ar y Sabath y deuai’r rhelyw i ymweld â’r pentref. Ar Hydref 23, 1905 cynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus o dan lywyddiaeth Rheithor yr Hob, Y Parchedig T.E.Jones, i drafod dylanwad drwg teithiau Sabathol yr ymwelwyr ar y gymuned. Yn ôl yr adroddiad yn y papur lleol, roedd yr ymddygiad annerbyniol yn golygu fod y math gorau o ymwelwyr yn cadw draw, ac yn gwneud drwg i enw da’r pentref fel man gwyliau. Gwelwyd hefyd bod safonau moesol ac ysbrydol y gymdogaeth o dan fygythiad. Ni fyddai pobl barchus yn breuddwydio symud yno i fyw nac i adeiladu tai newydd yn y lle, oherwydd ymddygiad yr ymwelwyr. O ganlyniad  i’r cyfarfod, gofynnwyd i’r cwmni rheilffordd beidio â rhedeg trenau i’r pentref ar y Sul. Gwrthodwyd y cais, a pharhaodd y torfeydd i ymweld â’r lle yn eu miloedd. Deuent nid yn unig o Lerpwl a dinasoedd poblog eraill, ond hefyd o drefi a phentrefi  mwy lleol, a ledled y gogledd. Daeth yn le poblgaidd gyda thripiau Ysgolion Sul a Chymdeithasau Dirwestol. Dringent i fyny i’r castell uwchben y pentref lle roedd ffair a stondinau. Deuai eraill am yr awyr iach, ac er mwyn gweld y golygfeydd o ben y castell. Parhaodd y bwrlwm yma tan dridegau’r ganrif ddiwethaf pan daeth poblogrwydd y ffynhonnau i ben. Nid oedd bellach mor hawdd i bobl o adaloedd dirwasgedig Lerpwl fforddio talu am docyn ar y rheilffordd, gan fod y pris wedi codi o swllt i hanner coron. Nid oedd angen y ffynhonnau fel modd cael gwellhad, gan fod hynny bellach ar gael mewn pilsen a photel, ac iechyd ac amodau byw y cyhoedd yn raddol newid er gwell. Ond heb amhaeaeth, bu’r ffynhonnau yn fodd gwella ansawdd bywyd pobl yng Nghaergwrle ac yn Lerpwl. Bu fy nhad yng nghyfraith yn aros gyda theulu yng Nghaergwrle rhyw dro cyn 1917, pan aeth i ymladd i’r Rhyfel Mawr. Cofiai’n dda am fwrlwm y ffynhonnau, a’r mwynhad a gai’r ymwelwr wrth ddod i Sir y Fflint am ddiwrnod neu fwy o seibiant rhag rhuthr bywyd yn y ddinas dros y ffin.

Erbyn heddiw mae Plas Rhyddyan a’r tir o’i gwmpas yn eiddo preifat. Nid yw’r teulu sy’n berchen y safle yn awyddus i neb fynd yn agos i’r lle, ac o ganlyniad mae’r  adeiladau wedi dadfeilio. Diflannodd y pafiliwn a’r adeilad dros y ffynnon swlffwr ddofn, ac nid oes dim yno bellach ond  tir corsiog y mae’r dŵr yn llifo ohoni. Mae’r adeilad a godwyd dros y ffynnon halwynog yn dal ar ei draed, ond mewn cyflwr difriol: felly hefyd yr adeilad lle potelwyd y dŵr. Mae’r fynedfa grand i’r spa – y tŵr castellog a’r porthcwlis- yno o hyd. Yn ystod yr ugeinfed ganrif gwerthwyd y safle ragor nag unwaith. Bwriadwyd adeiladu gwesty ar y safle ac ail agor y tir i’r cyhoedd, ond nid felly y bu.  Bu tenant ar ôl tenant yn byw yn y plas, a phan ddaeth i ddwylo y perchnogion presennol roeddynt hwythau wedi creu cynlluniau i  ddablygu’r safle: ond tynnwyd y cynlluniau yn ôl, am rhyw reswm. Erbyn heddiw mae’r teulu’n rhedeg busnes cludo nwyddau trwm o’r plasdy, ac mae lorïau mawr wedi eu parcio o flaen y tŷ hynafol. Hefyd mae cŵn sarrug yn rhydd ar y tir ac mae’n beryglus i ymwelwyr fentro allan o’i ceir cyn canu corn ar y perchnogion, iddynt ddod allan a gafael yn yr anifeiliaid. Na, does dim croeso i ymwelwyr i fynd at ffynhonnau rinweddol Caergwrle heddiw.

 LLYGAD Y FFYNNON RHIF 23 NADOLIG 2007

At ffynhonnau halwynog Caergwrle (SJ3057) mae’n cyfeirio nesaf. Meddai