Cylchlythyr Cymdeithas Ffynhonnau Cymru
Rhifyn
47, Nadolig 2019
FFYNNON SULIEN,
CORWEN
Nacáu Mynediad Cyhoeddus at Ffynnon Sulien.
Mae
perchnogion tŷ Ffynnon Sulien, Corwen wedi gosod rhwystrau (weiren bigog)
ac arwyddion yn nacáu mynediad cyhoeddus at Ffynnon Sulien, Corwen. Er bod
ganddynt hawl cyfreithiol i wneud hynny, mae’r weithred yn golygu na all y
rhai sydd â diddordeb yn y ffynnon sanctaidd hynafol hon ymweld â hi. Mae
Cymdeithas Ffynhonnau Cymru wedi cysylltu â’r Comisiwn Henebion a Cadw, ond
nid yw’r un o’r ddau gorff yn medru gwneud dim ynglŷn â’r sefyllfa,
gan nad yw adeiladwaith y ffynnon ei hun o dan fygythiad. Mae’r Gymdeithas
wedi cysylltu â Chyngor Tref Corwen a Chyngor Sir Ddinbych, hefyd, er mwyn
mynegi pryder am y sefyllfa a gofyn iddynt geisio darbwyllo’r perchnogion i
ganiatáu mynediad rhwydd ar adegau rhesymol.
Yn
ychwanegol at hynny mae swyddogion y Gymdeithas wedi ysgrifennu’n uniongyrchol
at berchnogion Ffynnon Sulien, yn amlinellu arwyddocâd y ffynnon, yn eu
hatgoffa o’u cyfrifoldebau tan Ddeddf Cynllunio 1990 a Deddf yr Amgylchedd
Hanesyddol 2016, ac yn gofyn am fynediad cyhoeddus rhesymol. Danfonwyd y llythyr
yn uniongyrchol gan y Llywydd a gallwch ddarllen y llythyr llawn yn fersiwn
electronig y rhifyn hwn.
Gallwch chi, ddarllenwyr “Llygad y Ffynnon”, helpu dwyn y maen i’r wal trwy yrru at y perchnogion er mwyn mynegi eich anfodlonrwydd â’r sefyllfa, a gofyn yn fonheddig iddynt ail-ganiatáu mynediad. Y cyfeiriad yw: Y Perchnogion, Ffynnon Sulien,Corwen, Sir Ddinbych LL21 9BT. Gwaith pum munud!
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol Cymdeithas Ffynhonnau Cymru
Festri Capel Bethesda, Stryd Newydd, Yr Wyddgrug, 13.7.2019.
Yn
bresennol: Eirlys Gruffydd-Evans (Cadeirydd), Robin Gwyndaf (Llywydd),
Howard
Huws (Ysgrifennydd), Gwyn Edwards (Trysorydd), Dennis Roberts (Archwiliwr
Mygedol), Elizabeth Rees, Anne Owen, Mike Farnworth, Y Parch. Graham Murphy.
1.
Croeso’r Cadeirydd. Croesawyd yr aelodau i’r cyfarfod a bu
iddynt eu cyflwyno’u hunain i’r aelodau eraill.
2.
Ymddiheuriadau. Eleri Gwyndaf, Ian Taylor.
3.
Cofnodion Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol 2018, a materion yn codi.
Cynigiwyd
fod y cofnodion yn gywir, a chymeradwywyd hynny.
a).
Diolchwyd i Dennis Roberts am baratoi dadansoddiad o leoliad daearyddol yr
aelodau a’r modd y maent yn talu am eu haelodaeth. Parthed cryno-ddisg mynegai
“Llygad y Ffynnon”: adroddodd Dennis fod angen llawer o waith sicrhau bod
pob ffynnon yn y sir gywir, ond bod y drafft cyntaf wedi’i baratoi ers mis
Chwefror. Ni chafodd amser i fwrw ymlaen â’r gwaith ers hynny, ond gobeithia
y caiff yn y dyfodol agos.
b).
Archifau’r Gymdeithas. Mae’r rhain wedi’u trosglwyddo i’r Llyfrgell
Genedlaethol.
c).
Cyfieithu gwybodaeth o “Well Hopper”. Mae hynny i ddigwydd pan fo angen, ond
ar hyn o bryd mae yna ddigon o ddeunydd arall ar gyfer “Llygad y Ffynnon”.
ch).
Ffurflen archeb banc. Gwnaed hynny.
d).
Taflen aelodaeth. Gwaned hynny.
dd).
Anrhydeddu Thelma a Barry Webb. Anrhydeddwyd y ddau mewn cyfarfod yn Eisteddfod
Genedlaethol Caerdydd 2018. Mae cyfieithiad o’r adroddiad yn “Llygad y
Ffynnon” wedi’i roi i Thelma a Barry. Mae eu casgliad o wybodaeth ynghylch
ffynhonnau bellach yn yr Amgueddfa Werin. Cadarnhaodd y Llywydd y bydd yn gyrru
fersiwn terfynol o erthygl “Ffynhonnau Caerdydd” at olygydd “Llygad
y Ffynnon”. Talwyd am fframio tysteb i’r Webbiaid hefyd.
e).
Diogeledd gwybodaeth. Gweithredwyd yn unol â gofynion y gyfraith.
f).
Cyhoeddi cyfrol ynghylch ffynhonnau Morgannwg. Y Cadeirydd yn gobeithio dechrau
ar y gwaith yn y dyfodol agos.
ff).
Cais am fwrdd yn “Lle Hanes” Eisteddfod Genedlaethol 2019. Clywyd nad yw’r
Fforwm Hanes am fod â bwrdd yn yr Eisteddfod eleni, ond y bydd â bwrdd yn
Eisteddfod Genedlaethol Tregaron 2020.
g).
Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst. Mae cyfarfod wedi’i drefnu, a Gareth Wyn
Pritchard wedi derbyn gwahoddiad i draddodi cyflwyniad yng nghyfarfod y
Gymdeithas yno ynghylch ffynhonnau Llandudno. Penderfynwyd y dylai’r Cadeirydd
gadeirio’r cyfarfod, neu oni all hi fod yn bresennol, yr Ysgrifennydd. Mae
angen sicrhau bod yno offer, sef gliniadur, taflunydd a sgrin, a’u bod oll yn
cydweithio â’i gilydd.
ng).
Cysylltu ag unigolion i fod yn aelodau o Bwyllgor y Gymdeithas. Gwnaed hynny,
ond bach o ymateb fu.
h).
Ailgyhoeddi’r alwad am Swyddog Cyhoeddusrwydd. Ni fu ymateb.
i)
Ailysgrifennu at y Comisiwn Henebion ynghylch cynnal arolwg safonol o
ffynhonnau. Gwnaed hynny, a chafwyd ymateb. Ymateb yn awgrymu nad oes gan y
Comisiwn mo’r adnoddau ar hyn o bryd, oherwydd toriadau, ac awgrymu y
gallai’r Gymdeithas Ffynhonnau geisio arian o ffynonellau eraill.
Mae’r
llythyr yn cydnabod, o leiaf, fod ffynhonnau yn rhan o faes diddordeb y
Comisiwn. Penderfynwyd y dylid ysgrifennu’n ôl gan ddiolch am eu hawgrymiadau
a bod y Comisiwn yn cydnabod yr angen am gofnodi ffynhonnau.
4.
Adroddiad yr Ysgrifennydd.
a).
Ffynnon Fair, Llanfair-is-gaer. Adeg yr ymgynghoriad ynghylch adeiladu ffordd
osgoi Caernarfon, aethpwyd â swyddogion y contractwyr (Jones Bros., Rhuthun)
i’r safle, dangoswyd y ffynnon iddynt, a chafwyd addewid y nodid hynny’n
ofalus wrth gynllunio’r gwaith. Ddiwedd Ebrill gwelwyd fod y gwaith cloddio
wedi dod yn beryglus o agos at y ffynnon, a gyrrwyd neges at Bryn Williams,
swyddog Jones Bros, yn mynegi pryder. Cysylltwyd â Chyngor Gwynedd ar yr un
pryd.
Erbyn
dechrau Mai roedd y ffynnon yn y cyflwr y mae heddiw. Gyrrwyd at yr Aelod
Seneddol a’r Aelod Cynulliad lleol, at Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac
at y wasg a’r cyfryngau. Ni chafwyd unrhyw ymateb swyddogol, namyn datganiad
bod y Llywodraeth “wedi ystyried presenoldeb Ffynnon Fair trwy ‘bob cam o'r
broses ddatblygu”.
Os
dim arall, darfu i’r gohebu a’r datgan dynnu sylw at y ffynnon hon yn
neilltuol, a phwnc ffynhonnau sanctaidd yn gyffredinol. Mae dŵr y ffynnon
yn dal i lifo trwy bibell blastig, a bydd rhaid disgwyl i’r gwaith ddarfod cyn
y gellir gweld a oes modd adfer y safle.
b).
Ffynnon Ddyfnog, Llanrhaeadr yng Nghinmeirch. Fis Mai mynegwyd pryderon wrth yr
Ysgrifennydd ynghylch cynlluniau i ddatblygu safle Ffynnon Ddyfnog yn
Llanrhaeadr, gerllaw Dinbych yn ganolfan addysg/ymwelwyr. Yn benodol, pryderon y
gallai gwaith hwyluso mynediad at y safle a darparu cyfleusterau addysgol yno
ddifrodi safle bregus sydd, efallai, yn enghraifft brin iawn o addasu ffynnon
sanctaidd ganoloesol yn ganolfan adfer iechyd, yn “sba” yn y cyfnod modern
cynnar.
Ysgrifennwyd
at yr awdurdodau lleol (Cyngor Llanrhaeadr a Chyngor Sir Ddinbych) ac at Cadw yn
mynegi pryder ynghylch hyn. Y canlyniad fu cyfarfod ar y safle ddechrau Mehefin
gyda chynrychiolwraig y rhai sydd y tu ôl i’r bwriad, pryd y bu iddi esbonio
beth yn union oedd mewn golwg ganddynt.
Os
yw’r grŵp sy’n pwyso am newid y safle yn cadw at yr hyn a esboniwyd
wrth yr Ysgrifennydd, ei farn ef yw na fydd hynny’n difrodi’r lle. Ni fydd y
“cyfleusterau addysgiadol”, er enghraifft, fawr mwy nag eisteddfa
awyr-agored, ac ni fwriedir codi adeiladau ychwanegol. Dipyn o syndod, fodd
bynnag, fu deall y bu hyn ar y gweill ers sawl blwyddyn, ond nad oedd Cadw’n
ymwybodol ohono hyd nes i’r Ysgrifennydd dynnu sylw at y peth: a hynny mewn
man lle mae sawl heneb restredig.
Dywedodd
yr Ysgrifennydd yr ofnai fod hyn, ac achos Llanfair-is-gaer, yn tanlinellu,
unwaith yn rhagor, yr angen am ddiogelu ffynhonnau sanctaidd o dan yr un
ddeddfwriaeth ag y sy’n diogelu henebion eraill, er, efallai, nad yw
safle’r ffynnon yn cynnwys unrhyw adeiladwaith. Y mae yna broses gofrestru,
ond y mae’n gofyn am dystiolaeth fanwl ynglŷn â phob un safle unigol, ac
nid yw traddodiad llafar fel petai’n cyfrif llawer tuag at hynny. Yn achos
Ffynnon Ddyfnog, mae yna adeiladwaith: yn achos Ffynnon Fair, nid oes yna ddim:
dim ond dogfen, enwau lleoedd cyfagos, a thraddodiad llafar. Eto, mae’r naill,
fel y llall, yn rhan o’n treftadaeth ni.
Mae
sefyllfaoedd fel hyn yn rhwym o godi, drachefn a thrachefn, hyd nes y bo mesur o
ddiogelwch cyfreithiol i ffynhonnau sanctaidd. Mae’n amlwg nad ydi’r cyrff
mwyaf perthnasol – Y Comisiwn Henebion a Cadw – am symud i’r cyfeiriad
hwnnw o’u gwirfodd, felly rhai pwyso arnynt. Awgrymodd yr Ysgrifennydd y
gallai’r Gymdeithas lythyru,
gohebu â’n haelodau seneddol a chynulliad, a ryddhau datganiadau; creu
cyhoeddusrwydd, hynny yw, a gorfodi’r awdurdodau i ymateb. Rhaid i’r
Gymdeithas fod yn fwy na chorff
cofnodi: rhaid iddi weithredu er mwyn sicrhau dyfodol i’n ffynhonnau sydd yn
rhan mor werthfawr o’n treftadaeth ni fel cenedl.
c). Dywedodd yr Ysgrifennydd iddo draddodi
cyflwyniadau ynghylch ffynhonnau sanctaidd gerbron Clwb Cinio Arfon ym
Mrynrefail ar 1af o Fawrth a Chymdeithas Hanes y Tair Llan yn Llandwrog ar y
12fed o Fawrth. Mynegwyd cryn ddiddordeb ym mhwnc ffynhonnau sanctaidd, a bu’n
gyfle i rannu ôl-rifynnau o “Llygad y Ffynnon” a thaflenni aelodaeth.
Canmolwyd yr Ysgrifennydd am y gwaith
cyhoeddusrwydd.
5. Adroddiad
y Trysorydd.
Cafwyd
adroddiad y Trysorydd, a ddangosodd ostyngiad o £203.61c yn y cyfrif banc rhwng
1.7.18 a 1.7.19, o £2,399.95 i £2,196.34c. Hynny’n rhannol oherwydd talu am
argraffu “Llygad y Ffynnon”: cyflwynwyd 3 siec dâl gan y wasg yn ystod y
flwyddyn ariannol ddiwethaf, ond ni chyflwynir rhagor na dwy yn ystod y flwyddyn
ariannol hon. Mynegodd mai dymunol iawn fyddai cynyddu aelodaeth, a
phenderfynwyd gadael ffurflenni
aelodaeth ym mhebyll cymdeithasau cyffelyb eu diddordebau yn yr Eisteddfod
Genedlaethol eleni. Cytunodd Mike Farmworth i fynd â ffurflenni ag ef,
gan ei fod yn darlithio ar bwnc ffynhonnau ym Mhenbedw a Dinbych.
Diolchodd y Trysorydd i Dennis Roberts am ei gyngor a’i gymorth parod, ac i
Howard Huws: mae gwaith cadw trefn ar yr arian ac ar y rhestr aelodaeth yn waith
tîm. Pwysleisiodd Dennis Roberts fod angen cynyddu aelodaeth er mwyn cadw’r
llyfrau yn y du. Mae gyrru 51 copi o “Llygad y Ffynnon” drwy’r post yn
golygu gwario, ond y mae 30 aelod yn derbyn copi electronig, bellach.
Dywedodd
y Llywydd fod rhai cymdeithasau wedi dileu’r cynnig i dalu unwaith am oes o
aelodaeth, neu’n gwahodd y rhai sydd eisoes yn aelodau am oes i dalu’n
flynyddol neu wneud cyfraniad. Penderfynwyd gwahodd aelodau am oes i godi
aelodaeth flynyddol, trwy’r banc, a derbyn copi electronig o “Llygad y
Ffynnon”. Penderfynwyd cynnwys eitem yn rhifyn nesaf “Llygad y Ffynnon” yn
apelio at aelodau am oes presennol i wneud hynny. Dywedodd y Cadeirydd iddi dalu
£30 o’i gwirfodd am logi ystafell y Cyfarfod Cyffredinol heddiw’r 13eg o
Orffennaf 2019.
6. Adroddiad
yr Archwiliwr Mygedol.
Adroddwyd fod y cyfrifon oll yn gyflawn ac yn gywir.
7. Adroddiad
Golygydd “Llygad y Ffynnon”.
Adroddodd
y Golygydd fod digon o ddeunydd ar gyfer “Llygad y Ffynnon” ar hyn o bryd,
ond anogodd yr aelodau i barhau i yrru cyfraniadau, er mwyn amrywio’r cynnwys.
Diolchodd i Dennis Roberts am ei gymorth technegol. Derbyniwyd awgrym Dennis
Roberts y dylid datgan yn y copi printiedig y deunydd ychwanegol sydd yn y copi
electronig. Dywedodd y Golygydd y dylid argraffu llai o gopïau papur – o 70 i
55, hyd yn oed os nad yw hynny’n gwneud fawr o wahaniaeth yn y pris. Gyrrir
copïau electronig i’r Llyfrgell Genedlaethol, yr Amgueddfa Werin, ac i
Ymddiriedolaeth Ceredigion. Penderfynwyd y dylid gyrru copïau electronig i’r
Gymdeithas Enwau Lleoedd, Cymdeithas Llafar Gwlad, Cadw a Chomisiwn Brenhinol
Henebion Cymru, hefyd.
8. Cynlluniau
ar gyfer y dyfodol.
Ar
gynnig y Llywydd, penderfynwyd y dylai’r Ysgrifennydd drefnu’r Cyfarfod
Cyffredinol Blynyddol nesaf ym Mangor ar ddydd Sadwrn yng Ngorffennaf 2020, gyda
thaith o gwmpas rhai o ffynhonnau’r ardal i ddilyn yn y prynhawn.
Trafodwyd
Eisteddfod Ceredigion 2020 yn Nhregaron. Awgrymodd y Llywydd y gallai
Mike Farnworth gynorthwyo gyda’r ochr dechnegol, ac efallai traddodi
cyflwyniad ynghylch Ffynhonnau Ceredigion.
Os
cynhelir Eisteddfod Genedlaethol 2021 yng Nghaernarfon, awgrymwyd y gallai’r
Ysgrifennydd draddodi yno ynghylch ffynhonnau’r ardal honno.
9. Unrhyw
fater arall.
Ffynnon
Sulien, Corwen. Adroddodd y Cadeirydd ei bod wedi ceisio ymweld â Ffynnon
Sulien yng Nghorwen, ond bod y fynedfa wedi’i chau, gyda weiren bigog am y giât
a rhybuddion ynghylch cŵn gwarchod ar y safle. Ofer fu pob ymgais i
gysylltu â’r perchnogion presennol. Cyflwynodd i’r Cyfarfod ddeiseb oddi
wrth y Gymdeithas at y perchnogion, yn eu hatgoffa bod y ffynnon yn Safle
Rhestredig y mae’r gyfraith yn ei diogelu rhag ei handwyo neu’i newid mewn
unrhyw ffordd, ac yn gofyn am fynediad rhesymol at y ffynnon.
Penderfynwyd
y dylid cyflwyno’r ddeiseb ar lun llythyr oddi wrth swyddogion y Gymdeithas,
yn ddwyieithog gyda’r Gymraeg yn gyntaf a’r Saesneg yn ail mewn inc o liw
gwahanol. Yr ysgrifennydd i lunio’r llythyr ac i’w yrru ogylch y swyddogion
er mwyn cael eu llofnodion, cyn ei yrru ymlaen at berchnogion Ffynnon Sulien.
Penderfynwyd
y dylid ysgrifennu i’r un perwyl at Cadw, gan dynnu sylw at y sefyllfa a gofyn
iddynt ymateb, ac at Gyngor Tref Corwen a Chyngor Sir Ddinbych hefyd.
10. Dyddiad a
lleoliad y Cyfarfod Cyffredinol nesaf.
Cynhelir
y Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol nesaf ym Mangor yng Ngorffennaf 2020. Yr
Ysgrifennydd i drefnu.
Gwibdaith
y pnawn.
Wedi’r
Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol yn y bore, aeth yr aelodau ar wibdaith er mwyn
ymweld â thair ffynnon:
a).
Ffynnon Degla, Llandegla. Cafwyd fod y ffynnon yn weddol dda ei chyflwr, ond
achubodd y Trysorydd (gan fod ganddo esgidiau priodol) y cyfle i dynnu brigau
allan ohoni. Mae yno fwrdd gwybodaeth ynghylch defnydd y ffynnon ar gyfer defod
iacháu’r “digwydd” neu “glwyf Tegla” (epilepsi), a chanfuwyd yno ddau
geiliog plastig. Roedd yno hefyd garpia wedi’u clymu ar frigau’r goeden
gerllaw.
b).
Ffynnon Sara, Derwen. Cafwyd fod y ffynnon anghysbell ond sylweddol hon mewn
cyflwr eithaf da, ond bod angen ei charthu. Anarferol fu canfod yno hen rybudd
swyddogol nad yw’r dŵr yn addas i’w yfed.
c).
Ffynnon Sulien, Corwen. Cafwyd nad oedd modd mynd at y safle (gw. uchod). Gan
fod rhif teleffon y perchnogion yno, gadawyd neges ar eu peiriant ateb yn
amlinellu cais y Gymdeithas am fynediad at y ffynnon.
Wedi hynny fe ohiriwyd i’r Rug am baned.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Ffynnon
Cors Tyddyn Oer, Bethel, Caernarfon.
Ddechrau
mis Medi eleni bu Mr Seiriol Owen, Tan y Cae, Bethel mor garedig â dangos imi
ffynnon ar dir gerllaw Tyddyn Oer yn y pentref hwnnw.
Mae’r
ffynnon yng Nghors Tyddyn Oer, rhwng nant i’r de-ddwyrain o ffermdy Tyddyn Oer
ei hun a’r gefnffordd rhwng pentref Bethel a Bryn Pistyll, fwy neu lai
gyferbyn â mynedfa ystâd Rhos Lan. Y cyfeirnod Arolwg Ordnans (AO) yw
SH525657, ac y mae’r ffynnon, ar lun petryal bach gydag “W” (am “well”) wrthi, i’w gweld yn eglur ar fap AO chwe modfedd o’r
ardal o’r flwydd yn 1899, gyda dau lwybr yn arwain yn syth ati o’r
gefnffordd. Nid yw ddim i’w gweld ar fap chwe modfedd AO Môn XXIII SW 1888,
lle nid oes ond un llwybr yn mynd heibio i’r fan, heb olwg o unrhyw ffynnon.
Gellid dyfalu y lluniwyd y ffynnon rhwng tua 1888 a 1899 er cyfleuster i
drigolion pentref Bethel, a oedd ar gynnydd yn sgil y diwydiant llechi. Yr oedd
ffynnon arall yn Nhyddyn Oer ei hun, yr ochr draw i’r nant.
Y
ffynnon gyda’r crawiau o’i chwmpas a’r goeden afalau gerllaw iddi.
Pwy bynnag
a’i lluniodd, gwnaeth waith da ohoni, gan ddefnyddio cerrig a llechi cadarn;
nid yw fawr gwaeth ei sut heddiw yn 2019 na phan gyntaf y’i gwnaed. Caewyd
o’i hamgylch â ffens o grawiau llechi, a gosodwyd giât haearn i hwyluso
mynediad. O’r giât gellir disgyn tua dwy droedfedd i lawr at y dŵr, sydd
mewn pwll petryal tua llathen wrth bedair troedfedd, gyda math o drothwy llechen
yn gwahanu un pen o’r pwll rhag y gweddill. Tros y pen hwnnw mae crawiau
cadarn wedi’u gosod yn do. ’Roedd tua deng modfedd o ddŵr yno pan
ymwelwyd â’r lle. Gallai fod yn rhagor, pe’i certhid. Mae coeden afalau yn
tyfu gerllaw iddi, ond fel arall mae porfa arw o’i chwmpas.
Y mae yna
adeiladu tai ar y tir hwn ar hyn o bryd, ond hyd y gallaf gasglu, y mae’r
perchennog yn bwriadu cadw’r ffynnon. Y mae’r ffynnon ar dir preifat, ac yn
bendant nid oes dim croeso i neb ymweld â’r ffynnon heb ganiatâd o flaen
llaw.
HH.
Bethel 2
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Ffynnon
Ddeiniol, Llanddeiniolen.
Ddechrau
mis Medi eleni bu Seiriol Owen o Fethel mor garedig â dangos y ffynnon hon imi.
Y mae yn y man a ddisgrifiwyd gan J. E. Williams, ar ochr y ffordd rhwng eglwys
Llanddeiniolen a Phont Rhythallt, gyferbyn â, ac ychydig uwchlaw, Tan Dinas. Y
cyfeirnod Arolwg Ordnans yw SH548655. Mae’r dŵr yn gollwng o’r darddell
i ffrwd fechan sy’n llifo heibio iddi.
Tarddle
Ffynnon Ddeiniol, Llanddeiniolen.
Mae ceg Lôn
Bach y Gof (llwybr troed, bellach) hefyd gyferbyn â Than Dinas, ond ychydig yn
is i lawr. Rhoddodd Mr Owen wybod imi bod ffynnon arall yn yr ardd o flaen Tan
Dinas, ond bod honno’n llawn planhigion, bellach. Byddai honno’n wir “yng
ngheg Lôn Bach y Gof”, ond nid dros y ffordd i Dan Dinas, ac nid yw’n llifo
i unrhyw ffrwd.
HH.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Ffynnon
Fair, Llanfair-is-gaer
Daeth pwt
bach ychwanegol o dystiolaeth ynghylch y ffynnon hon i’n sylw yn ddiweddar,
sef brawddeg o lythyr a ysgrifennodd Richard Griffith, Plas Llanfair, o Ddulyn
at ei wraig gartref ym 1649, yn cyfarwyddo ynghylch gwaith amaethyddol:
“…cause them to cutt all the
freshe ground that cannot be plowed within the two
Broome fields between
pen/y/brin and finnon vaire, for to be burntt for Rie…”
HH.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
‘…yn enwog am Iacháu pob Clefyd…’:
Saint
Govan’s Well yn ystod 350 mlynedd
(parhad).
Mae holl adroddiadau
dechrau’r 19eg ganrif yn tystio i boblogrwydd y ffynnon â phobl yn
ceisio adferiad iechyd; dywed arweinlyfr Dinbych-y-pysgod ym 1818 “y gellir
gweld yn agos i ugain o gleifion ar unwaith yn golchi eu haelodau ac yn taenu ar
eu cymalau chwyddedig a chrupul blastrau o’r clai coch yn llawn dŵr y
ffynnon.”20 (Cyfeiriaf
eto yn hwyrach ymlaen at bwysigrwydd y clai coch.) O ddechrau’r 19eg
ganrif ymlaen cyhoeddwyd llawer i adroddiad ynghylch y ffynnon, yn aml ar sail
gwybodaeth o ffynonellau blaenorol. Mae llyfr C. F. Cliffe, y Book of South
Wales, er enghraifft, yn ailadrodd adroddiad Fenton bron air am air, er lle
mae Fenton yn defnyddio “Govan”, mae’n well gan Cliffe “Gowan”.21
Mae Samuel Lewis yn ei
Topographical Dictionary, fodd bynnag, yn fodlon ar “Gawen”.
Mae’n amlwg nad oedd cytundeb ynghylch sillafu enw’r sant ar yr adeg
honno, ond ymddengys bod yna beth newid pwyslais yn datblygu tuag at enw tebyg i
Gawain.
Traddodiad
ymweliad Christ â St Govan’s
Dengys adroddiad o tua 1830 cymaint y perchid St Govan’s Chapel yn y
seice crefyddol lleol ar yr adeg honno. Gofynnodd ficer St Florence y tu allan i
Ddinbych-y-pysgod tua 10 milltir i ffwrdd i’w ddisgyblion Ysgol Sul ymhle y
gwelwyd yr Iachawdwr am y tro cyntaf wedi Ei atgyfodiad o’r meirw, a
dywedasant wrtho “At
St Govan’s.”
Gan holi eraill ynghylch achos yr ateb rhyfedd hwn, rhoddwyd gwybod iddo:
“Unwaith roedd amaethwr yn hau haidd ar y twyni uwchlaw St. Govan’s, pan
dynnwyd ei sylw gan olwg urddasol a thrawiadol dyn a oedd yn gwylio’r gwaith.
O weld ei fod yntau wedi’i weld, amneidiodd y dieithryn at yr amaethwr, yr hwn
o ddynesu ato, a chan ateb ei ymholiad ‘beth wyt ti’n ei wneud?’ a
atebodd, ‘hau haidd.’ ‘Ond,’ meddai’r dieithryn. ‘bydd yr had hwn yr
wyt ti’n ei gladdu yn pydru.’ ‘Bydd,’ meddai’r amaethwr, ‘bydd yn
pydru, ond bydd yn egino drachefn, ac ar adeg y cynhaeaf dof a chasglaf ef i’m
mynwes.’ ‘Wyt ti’n credu y gall yr hyn sydd farw fyw drachefn?’
‘Ydw,’ meddai’r amaethwr. ‘Yna,’ atebodd y dieithryn â rhyw fawredd
yn ei gylch, ‘Myfi yw’r Atgyfodiad a’r Bywyd; dos adref, cyrcha dy gryman
a lladda dy ŷd.’ Gwnaeth y gŵr da fel y gorchmynnwyd iddo, ac erbyn
iddo ddychwelyd roedd y dieithryn wedi diflannu, ond roedd yr haidd yn aeddfed
ac yn barod i’w gynaeafu ar yr un diwrnod y’i heuwyd.”22
Nid yw’r chwedl hwn yn unigryw i St Govan’s, ond ymddengys ym mannau
eraill ym Mhrydain, yn St Milburga’s Well yn Stoke St Milborough yn Swydd
Amwythig, er enghraifft. Pan ymlidiwyd y santes gan ei gelynion, syrthiodd oddi
ar ei cheffyl a daeth rhyw weithwyr i’w cynorthwyo. Gorchmynnodd i’w haidd
nhw dyfu’n gyflym, a dywedodd wrth y dynion, pe delai unrhyw un yn holi
amdani, iddynt ddweud yr aeth hi heibio wrth iddynt hau eu haidd. Y noson honno
roedd yr haidd, a heuwyd y bore hwnnw, yn barod i’w gynaeafu, ac felly cafodd
y Santes Milbwrga’r gorau ar ei herlidwyr.23
Ceir yr un thema yng ngwledydd eraill, ac y mae’n sylwebaeth leoledig
ar y Fföedigaeth i’r Aifft pan oedd y Teulu Sanctaidd yn dianc rhag y Brenin
Herod a oedd yn bwriadu lladd plant. Mae fersiwn Sir Benfro o’r chwedl
wedi’i addasu ar gyfer pregethu, ac nid oes iddo’r themâu ymlid ac osgoi.
Yn St Govan’s Chapel amnewidiwyd yr Iesu weithiau am St Govan megis yr
un a ymguddiodd yn y gell garreg er mwyn osgoi ei ymlidwyr. Dull y cuddio oedd y
bu’r Iesu (neu Govan) yn dianc rhag ei elynion a darfu i’r creigiau ymagor;
ymwasgodd i’r hafn, a gaeodd amdano wedyn, gan ei guddio hyd nes yr aeth y
perygl heibio, ar ba adeg yr ymagorodd drachefn - ac yr arhosodd ar agor, gan
adael yr agorfa a welwn heddiw, ynghyd ag olion asennau’r sant i brofi y bu
yno. Ymddengys y gwyddai mwyafrif yr ymwelwyr yr hanes y defnyddiwyd y gell yn
noddfa rhag ymlidwyr, ond ymddengys
nad oedd gan ymwelydd anhysbys ym 1836 fawr o wybodaeth am y traddodiad, gan
iddo alw’r “gell” garreg yn lle tân: “ ymddengys y bu’r lle tân yn
un gornel, gan fod cilfach yn y graig gydag agen trwyddi, er mwyn caniatáu i
fwg ddianc, debyg”. Nododd yr ymwelydd hefyd “y mae yna hefyd lechen garreg
wedi’i gosod ar y mur, a allai fod yn weddillion allor, ac ar y mur cyferbyn
mae llechen yn dwyn y dyddiad 1176” - manylyn nas gwelais yn unman arall.
Disgrifiodd y ffynnon hefyd, er nas argyhoeddwyd gan yr honiadau a wnaed
ynghylch ei dŵr:
Gan fynd trwy’r capel, cyrhaeddir y ffynnon ryfeddol trwy ddisgyn un
gris ar bymtheg i’r dŵr, y dywedir y gall iacháu pob anhwylder a niwed!
Y mae o natur olewaidd, ond nid oes golwg atyniadol arno; y mae’r ffydd yn ei
effeithiolrwydd, fodd bynnag, yn wirioneddol syfrdanol; a diau, os oes iacháu,
y mae hynny i’w briodoli cymaint i effaith y teimlad hwnnw ag i unrhyw rinwedd
iachusol perthynol i’r hylif: mae holl werin y gymdogaeth yn gadarn eu cred yn
ei effeithiolrwydd.24
Yn ddiweddarach yn y 19eg ganrif, dywedwyd wrth ymwelydd â
Dinbych-y-pysgod ym 1863 fod yr Iesu yn wir wedi ymweld â’r ffynnon:
“Dywedodd rhai o’r hen drigolion wrth fy ngwestywraig y daeth ein Hiachawdwr
yno i’r ffynnon.” Adroddodd hefyd fersiwn cwta a chymysglyd o chwedl y
cynhaeaf disymwth, gan ddangos fod y traddodiadau hyn yn cael eu traddodi o
genhedlaeth i genhedlaeth. 25
Nodiadau
20 Awdur nas enwyd, An
Account of Tenby (Pembroke and Tenby, 1818), 138-9
21 Charles Frederick Cliffe, The
Book of South Wales, the Bristol Channel, Monmouthshire and the
Wye (London, 2il arg., 1848), 296-8
22 Edward Laws, The
History of Little England Beyond Wales (1888;
Haverfordwest, 1995), 411
23 Janet Bord, Holy
Wells in Britain: A Guide (Wymeswold, 2008), 109
24 ‘Extract from the Notes of a
Tourist – Coast of Pembrokeshire, 1836’, yn The
Nautical Magazine
and Naval Chronicle,
for 1837 (London, 1837), 613-15
25 Awdur nas enwyd, My
Summer Holiday; being a Tourist’s Jottings about Tenby (London, 1863),
Janet
Bord
(cyfieithwyd gan Howard Huws)
(i’w pharhau)
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Ffynhonnau
Caerdydd a’r Cylch
Robin Gwyndaf
(Rhan gyntaf darlith a draddodwyd ym Mhabell y
Cymdeithasau yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd, 7 Awst 2018. Cadeirydd: Eirlys
Gruffydd-Evans; Trefnydd a Chyfieithydd: Howard Huws.)
1.
Gwyddom
oll am yr hen air: ‘Heb Dduw, heb ddim’. Mor rhwydd fyddai aralleirio’r
geiriau cyfarwydd hyn: ‘Heb ddŵr, heb ddim’. A gwir iawn hefyd yn hanes
ffynhonnau Caerdydd a’r cyffiniau.
Tua’r
flwyddyn1610 rhyw 1500 yn unig oedd poblogaeth Caerdydd. Rhyw 300 oedd nifer y
cartrefi, gyda’r trigolion yn byw, yn bennaf, bryd hynny mewn dau blwyf: Plwyf
Sant Ioan a Phlwyf y Santes Fair. Erbyn 1840, fodd bynnag, roedd y boblogaeth
wedi cynyddu i10,000. O hyn ymlaen, yn arbennig gyda dyfodiad y ddau ddiwydiant:
glo a haearn, cynyddu roedd y boblogaeth ar raddfa eithriadol iawn.
Hyd at 1850 derbyniai trigolion Caerdydd eu dŵr yn bennaf o’r
ffynonellau hyn: Afon Taf; ffynhonnau preifat; a ffynnon gyhoeddus yn Heol
Eglwys Fair (St Mary’s Street), ger hen Neuadd y Dref, y ‘Guild Hall’, lle
roedd Banc Lloyds yn ddiweddarach. Roedd Eglwys y Santes Fair yn dyddio o’r
unfed ganrif ar ddeg. Hi oedd yr eglwys fwyaf yn y dref, ond fe’i dinistriwyd
gan lifogydd mawr Bae Bryste yn 1607.
Annigonol iawn oedd y trefniadau ar gyfer darparu dŵr glân i Gaerdydd.
Yn 1848 bu i dros 400 o’r trigolion farw o’r Colera, a 747 y flwyddyn
ganlynol.2 Cyffelyb oedd y
sefyllfa yn nhrefi eraill Cymru a Lloegr, a does dim rhyfedd i’r haint
ysbarduno’r awdurdodau i weithredu. Yn 1850 ac 1853, felly, drwy ddwy Ddeddf
Seneddol, trefnwyd i ganol Caerdydd a rhai ardaloedd cyfagos dderbyn cyflenwad o
ddŵr glân o Afon Elái, gyda’r brif orsaf ddŵr, neu bwmp dŵr,
cyntaf yn ardal Trelái. 3
O’r cyfnod hwn ymlaen, mi allwn ni hefyd hyd heddiw weld amryw o’r
pistylloedd yfed, neu ffowntenni, roedd tref Caerdydd wedi’u cynllunio er mwyn
darparu dŵr glân i’r trigolion. Bodlonir yn yr erthygl hon, fodd bynnag,
ar gyhoeddi eu lluniau yn unig. Tynnwyd y pum llun gan Phil Cope, y
ffotograffydd dawnus o Flaengarw, Morgannwg, ac awdur cyfrolau niferus. Un
ohonynt yw’r gyfrol gyfoethog: Holy Wells: Wales. A Photographic Journey
(2008). Cyhoeddwyd y pum llun eisoes yn ei gyfrol hardd ddiweddaraf, sy’n
cynnwys dros dri chant o ddarluniau, sef: The Living Wells of Wales
(2019). 4 Dyma enwau pedwar
o’r pistylloedd y gwelir eu lluniau yn yr erthygl bresennol:
-
Pistyll
Yfed Caeau Llandaf
(ST 180 749) 5
-
Pistyll
Yfed Parc Buddug / Fictoria (ST 155 769)
-
Pistyll
Yfed Gerddi’r Faenor / Grange (ST 180 749)
-
Pistyll
Yfed Treganna,
ar y gornel lle mae Cilgant Romilly (Heol
Romilly Crescent) a Heol Llandaf yn cyfarfod. (ST 155 777)
Hen Ffynnon Heol Eglwys y Santes Fair (1860)
Priodol yn y fan hon yw cyfeirio at un o’r ffynhonnau, neu bistylloedd
yfed, pwysicaf a harddaf yn Ninas Caerdydd, a’r dyddiad 1860 arni. Dyma un
ffynnon oedd yn wreiddiol ger hen Neuadd y Dref yn Heol Eglwys y Santes Fair.
Dymchwelwyd yr hen Neuadd yn 1861.
Yn ffodus iawn, fe arbedwyd y ffynnon. Ail leolwyd hi er 1862 fwy nag unwaith.
Adeg cynllunio’r Ganolfan Ddinesig, symudwyd hi yn 1908 i Lôn y Felin. Yna,
yn 1952, gosodwyd hi ar ei safle bresennol yn rhan o ganllaw a mur y bont dros
gamlas gyflenwi dŵr i’r Dociau (‘Dock Feeder Canal’), ger y Boulevard
de Nantes a’r mynediad i Heol y Brodyr Llwydion / Greyfriars Road. Yr adeilad
mawr agosaf i’r bont yw ‘Rhif Un Heol y Brenin’ / ‘One Kingsway. 6
Dyma ddisgrifiad o’r hyn sydd i’w weld wrth syllu ar y ffynnon arbennig
hon heddiw, a’ch cefn gyferbyn â’r ffrwd o drafnidiaeth brysur sy’n llifo
heibio ochr Castell Caerdydd i gyfeiriad Heol y Gogledd a’r Ganolfan Ddinesig.
Gwnaed y ffynnon o haearn bwrw. Y mae ei chefn ar ffurf tarian fawr,
addurnedig, wedi’i pheintio’n ddu. Bob ochr i’r darian, yn yr hanner
uchaf, ceir sbrigyn o eiddew, neu
iorwg, a’r dail wedi’u
lliwio’n wyrdd. Cofiwn ninnau fod yr eiddew bythwyrdd yn un o’r planhigion
pwysicaf i ddathlu’r Nadolig. Mae’n ddelwedd o barhad bywyd, o’r geni, y
deffro, a’r bywyd newydd yng nghanol tywyllwch gaeaf. Yr un modd, gall ein
hatgoffa o’r dŵr bywiol, bythol îr, a gynigir gan Grist ac y cyfeirir
ato yn y geiriau a gerfiwyd ar y ffynnon hon.
Ar frig y darian, yn y cylch hanner lleuad, ceir cerflun mewn paent aur o
angel adeiniog yn eistedd ar gymylau gwynion. O dan y cymylau gwelir yr adnodau
a ganlyn, yn Saesneg: ‘Jesus said unto
her, whosover drinketh of this water shall thirst again; but whosoever drinketh
of the water that I shall give him, shall never thirst. John 1v.13.14.’
Yng nghanol y ffynnon ceir llwyfan i dderbyn y dŵr, a’r geiriau hyn uwch
ei ben: ‘Wills Brothers Sculpts
London.
Ar y chwith ceir cerflun o Grist troednoeth yn eistedd, mewn gwenwisg a
chlogyn coch llaes amdano. Mae’i fraich chwith wedi’i chodi, fel petai’n
cyfeirio tuag at y geiriau o’r Efengyl yn ôl Ioan, ac y mae ei wyneb a’i
holl ystum fel petai’n syllu i fyny i’r awyr tua’r nef uwchben. Ar y dde
i’r llwyfan ceir cerflun o’r Wraig o Samaria, hithau’n droednoeth mewn
gwenwisg, ond clogyn llaes glas sydd ganddi hi. Y mae ei phen yn gorffwys ar ei
braich dde ac yn gwyro i syllu ar Iesu, gan gyfleu’r teimlad ei bod yn
gwrando’n astud ac yn myfyrio’n ddwys ar ei eiriau. Wrth ei thraed mae piser
tal i gario dŵr o’r ffynnon.
Ar ran isaf y ffynnon ceir y geiriau: ‘Erected
by Wm Alexander Mayor of Cardiff
A.D. 1860.
Ar y
gwaelod isaf llythrenwyd y geiriau: ‘Cast by the Coalbrook Dale Co’.
Hen
Ffynnon Heol Eglwys y Santes Fair. Llun: Phil Cope.
Y mae’n werth i bawb sy’n byw yng Nghaerdydd, neu yn ymweld â’r
ddinas, i oedi ger y ffynnon nodedig hon, a rhaid llongyfarch y Cyngor am y
graen sydd arni, er bod rhywrai wedi anharddu peth ar gefn y llwyfan uwchben
tarddle’r dŵr, ac anharddu ychydig hefyd (wedi i’r llun gael ei dynnu)
ar wynebau’r Iesu a’r Wraig o Samaria. Cofrestrwyd y ffynnon fel Adeilad o
Werth Hanesyddol, Gradd 2, gan Cadw yn 1975.
‘Rhed
ataf yn rhad eto ...’
Cyn canol y 19g, a chyn i Gyngor Caerdydd ddarparu dŵr glân i
drigolion y dref a’r ardaloedd cyfagos, ac wedi hynny, i raddau llai, fe fu i
ffynhonnau a phistylloedd Caerdydd a’r cyffiniau ran eithriadol o bwysig ym
mywydau bob dydd y trigolion. Mor
gwbl addas, fel y cawn sylwi eto, yw llinell glo englyn ardderchog William
Roberts, Trefor, sir Gaernarfon, i’r ‘Pistyll’: ‘Rhed ataf yn rhad
eto’.
Mi allem ni ddosbarthu’r ffynhonnau hyn yn fras i ddau brif ddosbarth –
er bod perygl bob amser mewn gor ddosbarthu – rhy fawr yw’r meddwl dynol
i’w osod yn daclus mewn blwch. Ond y mae dau air arbennig i’w cadw mewn cof:
‘naturiol’ a ‘goruwchnaturiol’.
Yn gyntaf, felly: ffynhonnau naturiol.
Ar hyd yr oesoedd, ac ym mhob rhan o’r byd, mawr fu’r angen am ddŵr glân
i’w yfed, a phobl yn parhau i ‘gario dŵr o’r ffynnon’ yn eu bywydau
bob dydd. Y ffynhonnau ‘naturiol’ hyn oedd fwyaf niferus o ddigon yng
Nghaerdydd a’r ardaloedd cyfagos. Ysywaeth, ond yn ddigon dealladwy gyda thwf
rhyfeddol y boblogaeth a byd masnach, a’r angen mawr am adeiladu tai,
diflannodd y cof am enwau a lleoliad nifer fawr o ffynhonnau naturiol o’r
fath. Y mae hynny’n wir hefyd, mae’n sicr, ond i raddau llai, o bosibl, am y
ffynhonnau llesol hynny y credai ein hynafiaid gynt fod rhinwedd meddyginiaethol
yn y dŵr.
Yn ail, ffynhonnau goruwchnaturiol.
Y pwys ar goel ac arfer, a’r coelion gwerin hynny yn arwain at gynnal defodau
ac ymarfer swynion. Y cyfan, yn ôl y gred, yn fodd i wella afiechyd ac i
dderbyn bendith. Er enghraifft, teflid pinnau i’r dŵr a chrogi clytiau,
neu garpiau, ar lwyni a choed. Dyma gof gwerin am yr hen gred fod modd
trosglwyddo’r drwg o berson i fater, neu o’r corff dynol i anifail. O’r
corff i’r clwt; o’r corff i’r pin. Roedd y pin yn fetel wedi’i buro yn y
tân, ac yr oedd hynny yn ychwanegu at y fendith. Yr un modd, cofiwn am y bwch
dihangol yn y Beibl (Lefiticus 16:5-28), ac am yr ysbrydion aflan yn cael
lloches yng nghyrff Moch Gadara.
(Math.8: 28-34; Marc 5: 1-20; Luc 8: 26-39.)
Daw i gof ymhellach yr hen arfer o wella defaid ar ddwylo drwy eu rhwbio
â chig moch ac yna claddu’r cig moch i bydru yn y ddaear. Un amrywiad creulon
ar yr arfer hwn oedd rhwbio’r defaid â malwen a gosod y falwen wedyn ar bigyn
draenen i farw. Y mae un o brif arbenigwyr ym maes meddyginiaethau gwerin,
Wayland D Hand (1907-86), wedi trafod y coelion hyn yn ardderchog iawn yn ei
gyfrol, Magical Medicine (1980). Pennawd y bennod berthnasol yw:
‘Magical Transference of Disease’.7
Fel y gwyddom, roedd hen, hen gred, fod dŵr yn gysegredig.
Fel roedd yna dduw’r goedwig a hen arfer i gofleidio pren i ofyn am
fendith y duw hwnnw (onid yw’n arferiad cyffredin hyd heddiw i bobl ddweud:‘touch
wood’), felly, roedd yna dduw’r dŵr ac offeiriad ac offeiriades y
ffynnon. Bu’n arfer i ddweud bod Cristnogaeth, yn arbennig yn sgîl
Protestaniaeth a Diwygiadau Crefyddol y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar
bymtheg, wedi dinistrio llu o’r hen arferion a defodau oedd yn gysylltiedig
gynt â ffynhonnau. Roedd tuedd i gondemnio’r ‘hen ofergoeliaeth’ a’i
gysylltu’n aml â Phaganiaeth a Phabyddiaeth.
Y mae, bid siŵr, lawer o wir yn hynny. Ond cywirach, yn fy marn i,
yw dweud mai’r hyn a ddigwyddodd, yn amlach na pheidio, oedd Cristioneiddio a
sancteiddio’r coelion a’r arferion. Parhau, er enghraifft, i gysylltu’r
ffynhonnau â seintiau a’r Forwyn Fair.
Mae’n wir fod ychydig ffynhonnau yng Nghymru yn
cael eu hystyried fel ffynhonnau melltithio (yr enwocaf yw Ffynnon
Eilian, Llaneilian yn Rhos, sir Conwy.) Pobl a’u defodau yn defnyddio’r
ffynnon i geisio dial ar eraill. Ond prin iawn yw’r ffynhonnau hyn. Cysylltu
ffynnon â daioni a wneid, gan amlaf, ac â’r seintiau. Roedd y dŵr yn
sanctaidd a chysegredig. Dŵr bendigaid. Nid heb reswm y galwodd
Francis Jones ei gyfrol arloesol yn 1954 â’r teitl: The
Holy Wells of
Wales.
Oherwydd y
gred fod dŵr yn gysegredig, fe ddaethpwyd hefyd i ystyried mwy a mwy o’r
ffynhonnau yn ffynhonnau gofuned:
ffynhonnau dymuno. Y dŵr sanctaidd yn gyfrwng i ofyn bendith a derbyn
bendith. Yn gyfrwng, yr un modd, i gariadon wybod mwy am eu dyfodol.
Er pob gwrthwynebiad, ac er pob newid a fu er y Canol Oesoedd yn arferion
a chredoau pobl, yr un yw ofnau a dyheadau pobl ym mhob oes: ofn afiechyd, tlodi
a melltith. Ofn herio ffawd. Ofn bod ag ofn. Deisidaimonia
y Groegwyr. Ond ble mae ofn, y mae hefyd ddyhead. Dyhead am iechyd, bendith,
sicrwydd a llawenydd. Dyhead am wybod yr anwybod. Hiraeth am wynfyd a’r
bodlonrwydd mawr: Pleroma y Groegwyr; Salaam y Dwyreinwyr a’r Arabiaid; Shalom yr Iddewon.
i’w
pharhau
Nodiadau
1.
Caf gyfle eto i ddiolch i lu mawr o bersonau am lawer iawn
o gymorth wrth baratoi’r ddarlith hon, ond carwn ddal ar y cyfle hwn yn awr i
ddiolch yn arbennig i Eirlys Gruffydd-Evans a Howard Huws.
2.
‘The
Reminiscences and Historical Notes of Alderman W J Trounce J P, 1850 -1860’, Cardiff
in the Fifties, Western Mail, Caerdydd, 1918. Gw. yn arbennig yr adran
‘Town’s Water Supply’, t.7.
3.
Am beth o hanes darparu dŵr glân i Gaerdydd a’r
cyffiniau, gw., er enghraifft, yr erthyglau a’r adroddiadau a ganlyn:
‘Underground Water Circulation of Cardiff and its Neighbourhood: Report of the
Research Sub-Committee’, Cardiff Naturalists’ Society. Report and
Transactions, cyf. 26, rhan 2, 1893-94, tt. 95-104; J A B Williams, ‘The
Water Supply’, yn: John Ballinger, gol., Cardiff Illustrated Handbook,
Western Mail, Caerdydd,1896, tt.76-94; W S Boulton, ‘The Underground Water
Supply of Cardiff’, Transactions of the Cardiff Naturalists’ Society,
cyf. 43, 1910, tt. 32-5; F J North, ‘On a Boring for Water at Roath, Cardiff,
with a Note on the Underground Structure of the Pri-Triassic Rocks of the
Vicinity’, Transaction of the Cardiff Naturalists’ Society, cyf. 48,
1915, pp.36-49; William Rees, ‘Water Supply’, yn: Cardiff: A History of
the City, The Corporation of the City of Cardiff, 1969, tt. 318-19.
4.
Cyhoeddwyd y ddwy gyrfol hon gan Seren, Pen-y-bont ar
Ogwr. Carwn ddiolch o galon i Phil Cope am ei barodrwydd a’i garedigrwydd mawr
yn rhoi imi bob cefnogaeth gyda’r lluniau.
5.
Ceir llun o
Bistyll Caeau Llandaf hefyd yn un o lyfrau gwerthfawr Stewart Williams, Cardiff
Yesterday, cyf. 8, 1984. Llun rhif 29.
6.
Rwy’n ddiolchgar iawn i Jon ap Dafydd, Bae Caerdydd, am
fy arwain gyntaf at yr hen ffynnon a fu gynt yn Heol yr Eglwys Fair. Hefyd i
Lowri Thomas a chyd aelodau staff Cyngor Dinas Caerdydd am wybodaeth bellach
ynglŷn â’i hanes.
7.
Magical Medicine. The Folkoric Component of Medicine in
the Folk Belief, Custom, and Ritual of the Peoples of Europe and America,
Gwasg Prifysgol California, 1980, tt.17-42.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Ffynhonnau’r
Gogarth
Yng
nghyfarfod y Gymdeithas ar ddydd Mercher yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanrwst
eleni cafwyd cyflwyniad cyflwyniad ardderchog gan Gareth Pritchard, Llandudno ar
destun “Ffynhonnau’r Gogarth”. Llawer o ddiolch iddo am rannu â cynifer
ohonom ni’r fath wybodaeth ddiddorol, ac i’r Cadeirydd am gadw trefn arnom:
edrychwn ymlaen at Dregaron y flwyddyn nesaf!
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Chwedl
Ffynnon Frynach, Sir Benfro.
Mae Gerallt o Gymru yn adrodd
chwedlau ynghylch digwyddiadau rhyfeddol yn ardal Cemais, gogledd Sir Benfro. Un
ynghylch bwyta llanc o’r enw Seisyllt Esgair-hir gan lu o frogaod, ac un arall
ynghylch bwyta dyn gan lygod mawrion. Yna’r chwedl ganlynol:
“Hefyd yn yr un farwniaeth, yn oes
Henri’r Cyntaf, rhybuddiwyd tirfeddiannwr cefnog,
ag
iddo dŷ ym mhen mwyaf gogleddol y Preselau, am dair noson yn olynol gan
freuddwydion
y canfyddai, pe rhoddai ei law o dan garreg a grogai uwchben tarddell
fyrlymus
gerllaw, o’r enw Ffynnon Frynach [Bernacus],
y canfyddai yno dorchau aur,
felly
aeth y trydydd diwrnod, ond derbyniodd, yn hytrach, anaf marwol gan wiber.”
Fe’ch rhybuddiwyd!
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Apêl at
Aelodau Am Oes
Yn
y gorffennol bu i Gymdeithas Ffynhonnau Cymru, fel sawl cymdeithas gyffelyb,
gynnig “aelodaeth am oes” i unigolion am bris rhesymol (iawn). Bu hynny’n
fodd codi cronfa o arian wrth gefn i’r Gymdeithas mewn ychydig amser, ar gyfer
talu am gyhoeddi “Llygad y Ffynnon” a gweithgareddau eraill.
Gwariwyd
yr arian yn ofalus, ond gyda phris argraffu yn cynyddu, mae arnom codi rhagor
eto. Mae’r Gymdeithas, felly, yn gwahodd aelodau am oes i godi aelodaeth
flynyddol hefyd, trwy’r banc, a derbyn copi electronig o “Llygad y
Ffynnon” yn y fargen. Byddai hynny o gymorth mawr inni barhau i ddwyn
“Llygad y Ffynnon” allan ddwywaith y flwyddyn, a chynnal a diwygio gwefan y
Gymdeithas. Cysylltwch â’r Trysorydd neu’r Ysgrifennydd (manylion isod).
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Dyma
Swyddogion Cymdeithas Ffynhonnau Cymru
Swyddogion
“Llygad y Ffynnon” yw cylchlythyr Cymdeithas Ffynhonnau Cymru. Y
golygydd yw Howard Huws, Bangor, a gellir gyrru unrhyw gyfraniad at y rhifyn
nesaf ato yn golygydd@ffynhonnau.cymru erbyn 11.11.2019, os gwelwch yn
dda. Gellir ei alw ar 01248 351503 neu 07870 797655.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Mae pob croeso i unrhyw un sydd â diddordeb yn natur, hanes ac arwyddocâd
ffynhonnau Cymru ymuno â’r Gymdeithas. Y tâl aelodaeth yw £10 y flwyddyn i
unigolion, £15 i deulu, ac £20 i gorfforaeth; ac anogir pawb i dalu trwy
archeb banc uniongyrchol, os gwelwch yn dda – mae’n arbed cymaint o
drafferth.
Er mwyn ymaelodi, neu adnewyddu aelodaeth, llanwch y ffurflen ar-lein yn http://www.ffynhonnaucymru.org.uk/ffurflen_aelodaeth.htm a gyrrwch hi at Gwyn Edwards yn trysorydd@ffynhonnau.cymru, neu cysylltwch
â Gwyn neu unrhyw swyddog arall yn uniongyrchol.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Cofiwch fod ôl-rifynnau 1-40 “Llygad y Ffynnon” yn awr ar gael ar
gryno-ddisg. Mae’n drysorfa o wybodaeth ynghylch ffynhonnau ein gwlad, a hynny
am ddim ond £6.50c. Er mwyn archebu copi, cysylltwch â Dennis Roberts yn dennis.h.roberts@btinternet.com.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
Cofiwch hefyd am WEFAN Cymdeithas Ffynhonnau Cymru yn www.ffynhonnau.cymru,
neu gallwch ein canfod tan Ffynhonnau Cymru. Mae yno doreth o wybodaeth, gan
gynnwys manylion ffynhonnau unigol, copïau o ôl-rifynnau “Llygad y
Ffynnon”, manylion a hanes y Gymdeithas, a ffurflen ymaelodi ar-lein.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC
NADOLIG LLAWEN
A BLWYDDYN NEWDD DDA
I’N HOLL AELODAU A THANYSGRIFWYR NI.
CFfC
CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC CFfC