Llygad
y Ffynnon
Cylchlythyr
Cymdeithas Ffynhonnau Cymru.
Rhifyn
41, Nadolig 2016.
Croeso
i Lŷn!
Gwynfor
Ellis yn ei elfen wrth y Ffynnon Fyw.
Cawsom ddiwrnod wrth ein boddau ddydd
Sadwrn yr 16eg o Orffennaf, pryd y cynhaliwyd Cyfarfod Cyffredinol
Blynyddol Cymdeithas Ffynhonnau Cymru yng Nghanolfan Uwchgwyrfai, Clynnog Fawr.
Daeth criw go dda at ei gilydd, ac wedi’r Cyfarfod Cyffredinol ei hun yn y
bore, aeth tua dwsin ohonom ymlaen ar wibdaith trwy Lŷn yn y pnawn, gan
ymweld â thair ffynnon tan arweiniad brwdfrydig a gwybodus Gwynfor Ellis,
Mynytho.
Y ffynnon gyntaf yr ymwelwyd â hi oedd
Ffynnon Felin Bach ar ffin orllewinol Pwllheli, tua chwarter milltir i’r
dwyrain o Bont Pen-sarn (Cyfeirnod Ordnans SH 236429 335324;
Cod Post LL53 5TF). Mae’n adeilad rhestredig Gradd II, ac fe’i crybwyllir ym
mhryddest Cynan, “Mab y
Bwthyn”:
“’Does dim wna f’enaid blin yn iach
Ond dŵr o Ffynnon Felin Bach.”
Aethom
ymlaen wedyn i Fynytho, lle ceir ffynnon nodedig a lwyr adferwyd yn ddiweddar,
sef y Ffynnon Fyw.
Mae
hon yn darddell ddiddorol iawn, a gysegrwyd yn wreiddiol yn enw Curig Sant.
Mae’i henw “Ffynnon Fyw”, braidd yn anarferol yng Nghymru, er fe’i ceir
yn gyffredin yng Ngwlad Groeg megis symbol o’r Forwyn Fair, tarddle’r
“dyfroedd bywiol”. Y mae o ddiddordeb neilltuol i aelodau’r Gymdeithas hon
oherwydd y modd y’i llwyr adferwyd yn ddiweddar. Ar un adeg yr oedd agos
wedi’i cholli yng nghanol drysni a llaid, ond trwy waith caled, penderfynol
fe’i cliriwyd ac fe’i hatgyweiriwyd yn drylwyr iawn, fel ei bod bellach yn
wirioneddol werth ei gweld. Os ydych am ymweld â hi, fe’i ceir y tu cefn o
gapel Horeb, Mynytho, yng Nghyfeirnod Ordnans SH 30908 30876, Cod Post LL53 7RS.
Ffynnon Fyw,
Mynytho, wedi ei hadfer.
Ceir
rhagor o hanes adfer y Ffynnon Fyw yn Rhifyn 15 (Nadolig 2003) Llygad
y Ffynnon.
Aethom
ymlaen wedyn at y drydedd ffynnon ar ein gwibdaith, sef Ffynnon Engan,
Llanengan. Dyma ffynnon a achubwyd o ddifancoll trwy ymdrechion Ken ac Eirlys
Gruffudd, ac y mae’n hyfryd ei gweld yn ei chyflwr presennol, ac er 1996 yn
Adeilad Rhestredig Gradd II.
Bu
bri mawr ar gysegrfa Einion Frenin yn Llanengan cyn y Diwygiad Protestannaidd.
Yn
ôl cywydd Hywel ap Dafydd ab Ieuan (tua
1460) i eglwys Einion Frenin:
“Gorffenaist
gaer y ffynnon,
A
thŵr rhudd it’ wneuthur hon.”
Cofnododd
Leland bererindota mawr yno pan ymwelodd yntau â’r fan ym 1538. Parheid i
godi dŵr ohoni at ddibenion bedyddio cyn ddiweddared â dechrau’r 20fed
ganrif, a dywed H.R. Roberts yn ei “Hanes Eglwysi a Phlwyfi Lleyn” (1910) y
gellid gweld yno wal gerrig betryal, seddi a grisiau.
Eithr
ni wyddai na Myrddin Fardd na Francis Jones amdani, ac erbyn ymweliad y
Comisiynwyr Brenhinol
ym 1964 nid oedd yno ond “ychydig olion gwaith cerrig”. Mae’r ffynnon fel
y mae heddiw yn
tystio i waith adfer trylwyr yn y 1990au, ac ychwanegwyd at harddwch y safle gan
waith tirlunio crefftus
ogylch all-lif y ffynnon.
Ffynnon Engan, Llanengan.
Ceir
Ffynnon Engan yng Nghyfeirnod Ordnans SH 229307 327079,
Cod Post LL53 7LL.
Dwi’n
sicr y cytunai pawb fu ar y wibdaith y cafwyd pnawn gwerth chweil, gyda gweld y ffynhonnauyn
yn eu cyflwr presennol
yn hwb
mawr inni yn ein hymdrechion i ddiogelu’r gweddill.
Mae
modd llwyddo!
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol Cymdeithas
Ffynhonnau Cymru
Canolfan Hanes Uwchgwyrfai, Clynnog Fawr,
16.7.2016.
Croeso’r
Cadeirydd. Croesawyd pawb i’r Cyfarfod
Cyffredinol Blynyddol gan yr Ysgrifennydd
(H. Huws) ar ran y Cadeirydd (D. Jones).
Ymddiheuriadau: Nia Rhosier.
1.
Cofnodion Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol 2015.
Darllenwyd y cofnodion. Cynigiwyd ac
eiliwyd eu bod yn gywir, a phleidleisiwyd o blaid hynny.
2.
Cofnodion Cyfarfod Pwyllgor y Gymdeithas, Canolfan
y Fron Goch, Caernarfon, 17.11.15.
a.) Penodwyd Howard Huws yn Olygydd “Llygad y Ffynnon”, gydag Anne
Williams i gynorthwyo gyda darllen y proflenni.
3.
Cofnodion Cyfarfod Cyngor y Gymdeithas, Plas Tan y
Bwlch, Maentwrog, 9.4.2016.
a.) Clywyd
fod Anne Williams yn dymuno ymddiswyddo o’r Cyngor. Derbyniwyd ei hymddiswyddiad, gyda diolch iddi am ei holl waith.
b.) Penodwyd
Dafydd Jones yn Gadeirydd.
c.) Penodwyd Howard Huws yn Ysgrifennydd.
4.
Y Rhestr Aelodaeth.
Penderfynwyd fod angen adolygu’r
rhestr aelodaeth, er mwyn gweld pwy sy’n parhau i dalu’r tâl aelodaeth
blynyddol. Os oes rhai nad ydynt, yna byddwn yn eu hatgoffa.
5.
Llygad y Ffynnon.
Penderfynwyd y dylid gyrru’r
cylchgrawn allan ar ffurf electronig i bob aelod, ac eithrio’r rhai sy’n
datgan eu bod am dderbyn copi papur. Bydd hyn yn arbed llawer o draul cyhoeddi.
Hyd yn hyn, mae 3 o 110 aelod y Gymdeithas wedi
gofyn am gopi digidol. Bydd rhifynnau 1-40 “Llygad y Ffynnon” ar gael ar
ddisg yn y dyfodol agos am £6.50c yr un, ac y mae ffurflen archebu ar gael.
6.
Archifau’r Gymdeithas.
Ar awgrym y Dr Robin Gwyndaf,
penderfynwyd y dylid gyrru’r archifau i’r Llyfrgell Genedlaethol. Talodd
Robin Gwyndaf deyrnged i’r rhai fu’n cynnal y Gymdeithas, ac yn arbennig i
Eirlys Gruffydd a’r diweddar Ken Gruffydd, am eu gwaith yn ystod y
blynyddoedd.
7.
Adroddiad yr Ysgrifennydd.
Darllenwyd adroddiad gan Eirlys
Gruffydd, yn amlinellu hanes sefydlu’r Gymdeithas ym Mehefin 1996. Cyhoeddwyd
dwy gyfrol ar ffynhonnau’r gogledd a’r canolbarth. Bu cydweithio â
chymdeithasau eraill, a gobeithiwyd sefydlu cymdeithas i gynnwys pawb sydd â
diddordeb mewn ffynhonnau: ond wedi ymadawiad y Dr Jonanthan Wooding i
Awstralia, ni ddaeth ddim o’r bwriad hwn. Y sefyllfa o hyd yw nad yw
ffynhonnau wedi’u diogelu yn swyddogol.
Adroddiad
yr Ysgrifennydd (parhad). Eto, bu cynnydd yn y
diddordeb mewn ffynhonnau, ac yn yr aelodaeth. Mae pob aelod newydd yn cael dau
neu dri chopi o rifynnau blaenorol “Llygad y Ffynnon”, ac y mae’n dda
gweld y gwaith yn parhau.
8.
Adroddiad y Trysorydd.
Rhannwyd copi o’r fantolen ariannol
ddiweddaraf. Gan na fu Trysorydd am y rhan fwyaf o’r llynedd oherwydd
marwolaeth Ken Gruffydd, bu Eirlys yn talu o’i phoced ei hun am rai pethau cyn
y penodwyd Trysorydd newydd, felly ad-dalwyd rhagor na £400 o bunnoedd iddi.
Mae hynny wedi’i ddangos ar y fantolen. Mae £505 yn y cyfrif cyfredol, a £1,892
yn y cyfrif cadw, sef cyfanswm o £2,907 ar hyn o bryd. Y mae rhai pobl yn
parhau i dderbyn “Llygad y Ffynnon”, ond heb dalu aelodaeth: felly mae
rhestr wedi’i thynnu o bobl nad ydynt wedi talu ers 3 blynedd, a bydd y
Trysorydd (G. Edwards) yn cysylltu â nhw. Oni thalant, rhoddir y gorau i
yrru’r “Llygad” atynt. Diolchwyd i Dennis Roberts yr Archwiliwr am ei
gyngor a’i ofal.
Dywedodd R. Gwyndaf nad gwaith Trysorydd
nac unrhyw swyddog arall yw atgoffa pobl eu bod heb dalu. Yng Nghymdeithas y
Cymod, mae pob aelod newydd yn talu trwy archeb banc: ac awgrymodd y dylai
Cymdeithas Ffynhonnau Cymru ddilyn y drefn honno. Dywedodd E. Gruffydd bod pobl
wedi cael ffurflen i’r perwyl hwnnw. Awgrymodd R.Gwyndaf y dylid gorfodi
hynny. Clywyd bod 10 yn talu trwy archeb banc ar hyn o bryd. Mae 39 o aelodau am
oes nad oes unrhyw enillion ychwanegol yn deillio ohonynt. Rydym bellach yn
gyrru at bawb: a phenderfynwyd onid yw’r rhai na ddarfu dalu’r llynedd
neu’r flwyddyn gynt yn ymateb, y rhoddir y gorau i yrru’r “Llygad”
atynt. Awgrymodd D. Roberts y dylai talu trwy archeb banc
ddod yn orfodol i aelodau newydd yn y dyfodol.
Diolchwyd i Gwyn Edwards a Dennis
Roberts am eu gwaith.
9.
Adroddiad yr Archwiliwr Mygedol.
Cafwyd adroddiad gan Dennis Roberts fod
y cyfrifon wedi’u harchwilio ganddo a’u cael yn gywir.
10.
Adroddiad Golygydd “Llygad y Ffynnon”.
Mae “Llygad y Ffynnon” wedi’i
gynhyrchu ar gyfrifiadur, a’i roi i argraffwr ym Mwcle gydag archeb am nifer o
gopïau:
y pris yw £80 am 120 o gopïau. Gan fod rhai aelodau wedi mynegi y
byddai’n well ganddynt gopïau
papur, cytunwyd y dylai’r Golygydd newydd (H. Huws) gael prisiau gan
argraffwyr ardal Bangor. Penderfynwyd y dylid ystyried penodi Swyddog Aelodaeth
i helpu’r Ysgrifennydd, cynyddu aelodaeth a chael aelodau i adnewyddu’u
tanysgrifiad, mewn cyfarfod Pwyllgor yn y dyfodol.
Dywedodd R. Gwyndaf fod hwn yn gyfle
newydd i gael rhagor o aelodau. Dylid chwilio am argraffwyr newydd, ond cadw’r
safon.
COFIWCH FOD YNA WASTAD GROESO I CHI
GYFRANNU ERTHYGLAU, HANESION, LLUNIAU, NEWYDDION A MANION I “LLYGAD Y
FFYNNON”! MAE POB TAMAID BACH O WYBODAETH YN CYFRANNU AT Y DARLUN CYFAN O GYFOETH
EIN TREFTADAETH!
11.
Cynlluniau ar gyfer y dyfodol.
a). Dywedodd R. Gwyndaf ei fod yn frwd
dros sefydlu “Lle Hanes” yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Dylai’r Gymdeithas fod yno, ond rhaid cael aelodau i fod yn gyfrifol am
ofalu am safle’r Gymdeithas Ffynhonnau. Holwyd ynghylch cost y bwriad, a dywedodd R.
Gwyndaf y dylid ystyried y syniad, o leiaf.
b). Cyfarfod Eisteddfod Genedlaethol
2016, Y Fenni. Cynhelir cyfarfod y Gymdeithas ym Mhabell y Cymdeithasau 2, ddydd Mercher 3.8.16, am 12:30. Bydd y Dr Robin Gwyndaf
yn traddodi cyflwyniad ynghylch “Cyfoeth Ffynhonnau Cymru”. Mae R. Gwyndaf wedi
gyrru llythyr yngylch y cyflwyniad at bapurau bro er mwyn tynnu sylw at yr achlysur a chynyddu
diddordeb.*
12.
Unrhyw fater arall.
a). Ar bleidlais unfrydol, penodwyd
Eirlys Gruffudd yn aelod anrhydeddus o’r Pwyllgor.
b). Tynnodd R. Gwyndaf sylw at gyfrol
“Maritime Wales in the Middle Ages” gan y diweddar Ken Lloyd Gruffydd, a oedd yn arbenigwr yn y maes. Mae Eirlys Gruffydd
wedi’i dwyn trwy’r wasg, a’r pris yw £25 yr un.
13.
Dyddiad a lleoliad y cyfarfod cyffredinol nesaf.
Gan fod adroddiadau’r banc yn dueddol
o gyrraedd yn hwyr ar gyfer y Cyfarfod Cyffredinol yng Ngorffennaf, awgrymwyd
cynnal y Cyfarfod Blynyddol ychydig hwyrach ymlaen yn y flwyddyn. Penderfynwyd
ar ddydd Sadwrn yr 22ain o Orffennaf 2017.
Gofynnodd R. Gwyndaf a oes modd gwneud
cais i gyfarfod Cymdeithas Ffynhonnau Cymru ddod yn rhan o raglen swyddogol
Canolfan Uwchgwyrfai? Byddai wedyn yn cael cyhoeddusrwydd yn neunydd Canolfan
Uwchgwyrfai. Dywedodd Anne Williams y byddai’r Ganolfan yn fodlon ystyried y
mater, pe bai’r Gymdeithas yn cynnal darlith. Efallai na fyddai modd cynnwys
gwybodaeth am Gyfarfod Cyffredinol yn unig.
Clywyd fod pris Canolfan Uwchgwyrfai yn
£15 yr awr, gan gynnwys paned. Ceir Tan-y-bwlch am ddim, os bydd ystafell ar
gael.
Awgrymodd R. Gwyndaf y dylid cysylltu
efo Tan-y-bwlch i ofyn a fyddai lle ar gael: Eirlys Gruffydd i holi. Onide,
parhau efo Canolfan Uwchgwyrfai. Rhoddir yr wybodaeth yn rhifyn nesaf “Llygad
y Ffynnon”. Dirprwywyd i’r Swyddogion yr hawl i benderfynu hyn cyn gynted ag
y bo modd.
Diolchwyd i Marian Elias o’r Ganolfan
am ddarparu lluniaeth ysgafn.
Gyda hynny daeth rhan ffurfiol y
Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol i ben, ac aeth yr aelodau ar daith chwilio
ffynhonnau Llŷn. Penderfynwyd ymweld â Ffynnon Felin Bach, Pwllheli;
Ffynnon Fyw, Mynytho; a Ffynnon Engan, Llanengan.
*A
da dweud y cafwyd cyflwyniad gwerth chweil gan y Dr Robin Gwyndaf ar destun
“Cyfoeth Ffynhonnau Cymru” ar ddydd Mercher Eisteddfod y Fenni.
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
Cydymdeimlad: ar ran Cymdeithas Ffynhonnau Cymru, dymunwn fynegi
ein cydymdeimlad â’r Dr
Robin ac Eleri Gwyndaf ar achlysur eu
colled drist fis Hydref eleni, pan laddwyd
eu mab-yng-nghyfraith,
Eifion Gwynne o Aberystwyth, mewn damwain yn Sbaen.
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
Croeso yma i un arall o’n haelodau, JANET BORD,
sydd wedi hen ennill ei phlwyf ym maes yr ymchwil i ffynhonnau, eu hanes a’u
harwyddocad. Mae ei llyfrau a’i herthyglau’n batrwm o ysgolheictod gofalus a
thrylwyr, a phleser mawr yw derbyn ganddi’r wybodaeth ganlynol ynghylch
Ffynnon Dudur.
Ffynnon Dudur, Darowen, Maldwyn
Darfu i Tristan Gray Hulse a minnau
ymweld â Darowen, yn ymyl Machynlleth ym Mhowys, yn Ebrill 2016 i chwilio am
Ffynnon Dudur. Dyma ffynnon y sant o’r chweched ganrif, Tudur, a sefydlodd
eglwys Darowen, lle y dywedir y’i claddwyd. Bu ganddo gysylltiadau â Sir
Ddinbych, hefyd, gan fod ffynnon arall yn Llanelidan yn dwyn ei enw.
Yn ôl cofnod Ymddiriedolaeth
Archeolegol Clwyd Powys (PRN 1725), mae Ffynnon Dudur ym mhen gogledd-orllewinol
mynwent Darowen, bellach ar ffurf draen y tu allan i wal y fynwent. Yn ôl
ffynhonnell arall a ganfûm ar-lein, fodd bynnag, y mae’r ffynnon mewn cae
i’r de-ddwyrain o’r eglwys. Mae map Arolwg Ordnans o ddiwedd y 19eg
ganrif yn dangos ffynnon (megis ‘W’) yn y man olaf, ond nis enwir.
Cysylltais â’r Parchedig Roland Barnes, na wyddai ymhle y ceid Ffynnon Dudur:
ond cyfeiriodd ef ni at Mrs Wigley, un o’r trigolion lleol, a gytunodd i’n
cyfarfod yn yr eglwys. Cyfarfuom yn ôl ein cynllun, ac er na wyddai Mrs Wigley,
chwaith, ymhle’r oedd ffynnon y sant, roedd yn ymwybodol o’r ffynnon yn y
cae.
O flaen yr eglwys mae clwt bach
trionglog o dir a ddefnyddir yn faes parcio, gyda lôn fach yn arwain i lawr
oddi yno. Ar yr ochr chwith, ym mhen y lôn, ceir giât sy’n arwain i mewn i
gae. I’r chwith o’r giât ceir hen bwmp haearn, ac i’r dde, tŷ
unllawr o’r enw Caerffynnon. Yn y cae y mae’r llwybr yn mynd yn syth ymlaen
hyd ymyl gardd y tŷ unllawr, ac yn union y tu draw i ben yr ardd, ar y dde,
ceir pant gwlyb wedi’i ffensio, yn llawn tyfiant, lle gellid gweld y ffynnon
yn union yn ei ganol: ond mae wedi’i hesgeuluso’n arw.
Y mae’r hyn sy’n ymddangos yn debyg
i glawr carreg wedi’i guddio, gan fwyaf, tan ddalennau haearn gwrymiog, gyda
changhennau o’r gwrych amgylchynnol (sydd wedi tyfu’n wyllt) yn gorwedd o
gwmpas. Wrth inni edrych ar y ffynnon, daeth y ffermwr i’r golwg, a
chadarnhaodd yntau nad yw’r ffynnon byth yn hesb: ond ni wyddai ai Ffynnon
Dudur oedd ai peidio. Defnyddid y dŵr, ers llawer dydd, gan yr ysgol a’r
preswylwyr lleol, gyda phwmp wrth giât y cae er eu cyfleuster.
Ni chanfûm eto unrhyw gadarnhad
dogfennol hanesyddol mai hon, mewn gwirionedd, yw Ffynnon Dudur, ond ymddengys
hynny’n debyg. Mae cyfeiriad hanesyddol at y ffynnon mewn tirlyfr o 1663, lle
y dywedir y’i lleolid ar dir llan Darowen, ac y mae’r cae lle gwelsom y
ffynnon yn ddigon agos i’r eglwys i fod yn rhan o’r tir hwnnw. Ar fap degwm
o ddechrau’r 19eg ganrif mae’r enw ‘Pant y pistill’ ar y cae, ond
ysywaeth heb enwi’r pistyll ei hun: ond yr oedd ganddo ei amgae sylweddol ei
hun, ac yr oedd popeth yn ei gylch yn cefnogi ein teimlad mai hon, yn wir, yw
Ffynnon Dudur.
Yr oedd y Parchedig Barnes wrth ei
fodd o glywed am ein hymweliad, ac ni wastraffodd amser cyn ymweld â’r
ffynnon ei hun. Dywedodd wrthym y bwriadai wneud ymweliad â’r ffynnon yn rhan
o wasanaethau bedyddio yn y dyfodol.
Janet Bord
Awst 2016
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
FFYNNONGROYW.
Rhag ofn nad ydych erioed wedi gweld y ffynnon sy’n rhoi ei henw i bentref
Ffynnongroyw yn Sir y Fflint, dyma i chi lun gan Dai Roberts o Fostyn ohoni,
diolch i Paul o Gymdeithas Bwcle. Ceir y ffynnon yn “Well Lane” yn y
pentref, a dyma i chi atgofion Ness Davies (ganed 1917) amdani:
“’Na’ i ddeu’
’thych chi be’ on ni yr adag yna yndê, Ffynnongroyw. Wel Ffynnongroyw
ydi... dach chi’n gwbod be’ ma... mae’n feddwl, yntê, bo’ gynnon ni
ffynnon yma. A mi odd ’i’n groyw. Ag odd y ffynnon... dyma Well Lane, man
nw’n galw... dach chi’n gweld? Wel yn ganol y pentra, i lawr yn Well Lane ’ma,
mi o ’na ffynnon. Mae ‘i yna rwan, ond bo’ nw ’di châ hi fyny. A dwi
‘di bod yn deu’th y cownsils ’ma, ond man nw yn deud bod nw’n mynd i ail
’i hagor ’i. A ma’ ’i’n ffynnon sy ’di bod yn rhedag ar hyd yr
oesoedd. A dena odd yn job mwya ni odd cario dŵr. Ag on i’n cario i ’nghartre fi, yndoedd, ag on i’n cario i
ddau ne dri o gartrefi erill, ag on nw’n rhoid ceniog. On i’n lwcus yn câl
ceniog.”
Gellir clywed atgofion Ness Davies yn https://museum.wales/articles/2011-03-29/The-Welsh-dialect-of-Ffynnongroyw-East-Clwyd/
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
Ffynhonnau
Maramureș,
Romania
Ddiwedd mis
Awst diwethaf treuliais ychydig ddiwrnodau yn rhanbarth Maramureș yng
ngogledd Romania, am y ffin â’r Wcráin. Nid af fi ddim i draethu yma am yr
holl ryfeddodau a welais yno: cewch ddarllen rhagor am hynny yn rhifynnau nesaf
“Llafar Gwlad”, os ydych â diddordeb. Digon dweud yma y deuthum ar draws
dau fath o ffynnon ddiddorol.
“Aiasma”cwfaint Bârsana,
ger Sighet ym Maramureș.
Eicon “Y Ffynnon Fywiol”,
ac arwydd “Dŵr Sanctaidd”
Uchod mi
welwch “aiasma”, sef ffynhonnell dŵr sanctaidd sy’n gysylltiedig â
safle o bwys crefyddol. Yn yr achos
hwn, cwfaint Bârsana ger dinas Sighet. Er mor hynafol yr olwg arnynt, i’n
golwg ni, yw’r adeiladau pren yno, fe’u codwyd oll er 1993, ac y maent yn
cynnwys math ar dabernacl pren uwchben ffynhonnell dŵr sanctaidd ar gyfer
defodau’r Eglwys Uniongred a’r miloedd pererinion sy’n ymweld â’r lle.
Arwydd ffynhonnell dŵr
yfadwy gerllaw pistyll.
Math arall ar
ffynhonnell a welais oedd y “tsiwrói”, sef tarddle dŵr yfed. Arwyddir
safle’r darddell, a bod y dŵr yn addas i’w yfed, trwy osod ffon yn y
ddaear gerllaw, ac ar ei phen, gwpan
neu lestr â’i ben i waered.
Gwelais hwy ar
fy nheithiau. Byddai yno bobl yn llenwi piseri a chaniau â’r dŵr,
oherwydd er bod gan ardaloedd trefol Romania gyflenwadau dŵr go ddiogel a
dibynadwy, mae llawer o’r farn nad yw dŵr tap i’w gymharu â dŵr
yr hen ffynnonellau dibynadwy fu’n cyflenwi eu hynafiaid ers canrifoedd. Yn
aml nid oes dŵr tap yng nghefn gwlad: mae’r trigolion yn dibynnu ar eu
ffynhonnau eu hunain, a chodwyd eu tyddynnod gyda golwg ar leoliad y cyflenwad dŵr
agosaf. Mae dŵr, wedi’r cwbl, yn drwm drybeilig i’w gario!
HH.
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
Pleser gennym
yw cynnwys yn y rhifyn hwn o “Llygad y Ffynnon” ran gyntaf crynodeb o
erthygl gan TRISTAN GREY HULSE o’r Bontnewydd, Llanelwy. Mae Tristan yn aelod
o’r Gymdeithas, ac yn adnabyddus iawn nid yn unig am ei ddiddordeb dwfn mewn
ffynhonnau sanctaidd ac agweddau eraill ar ein treftadaeth ysbrydol, ond hefyd
am ei wrthrychedd a’i drylwyredd ysgolheigaidd. Ym maes hanes safleoedd
sanctaidd, mae hynny o wybodaeth ddibynadwy sy’n weddill yn aml wedi’i
chuddio tan drwch o ddychmygion, tybiaethau a ffantasïau; felly da cael cryman
miniog meddwl Tristan i hel yr holl chwyn o’r ffordd, a chaniatáu inni olwg
eglur ar ein hetifeddiaeth.
Ffynnon
Leinw, Cilcain (1)
Ceir Ffynnon
Leinw, Cilcain yn union i’r de o ffordd yr A541 rhwng yr Wyddgrug a Dinbych,
yng nghongl ogledd-orllewinol coedwig yn union i’r gorllewin o’r Hendre
(Cyfeirnod AO 186 677).
Mae hanes y
darddell hon yn gymhleth ac, yn aml, yn ddryslyd.
Ar ei daith
trwy Gymru ym 1188 arhosodd Gerallt Gymro noson yng Nghastell Rhuddlan, lle y
clybu:
Y mae tarddell nepell o Ruddlan, yn rhanbarth Tegeingl, sydd nid yn unig
yn treio ac yn llenwi’n rheolaidd fel y môr, ddwywaith ym mhob pedair awr
ar hugain,
ond ar adegau
eraill
yn aml yn codi ac yn gostwng liw nos a lliw dydd.
Yr oedd
Gerallt eisoes wedi sylwi ar ffynnon gyffelyb ei hymddygiad ger Castell Dinefwr
yn Nyfed.
Ym 1572
cyhoeddodd Humphrey Llwyd ei Commentarioli Britannicae Descriptionis Fragmentum,
lle crybwyllir bod yn Nhegeingl:
Mae yn Nhegeingl
ffynnon o natur ryfeddol sydd, a hithau chwe milltir o’r môr,
ym mhlwyf Cilcain, yn treio ac yn llenwi ddwywaith y dydd. Eto sylwais ar
hyn yn ddiweddar, pan gyfyd y lleuad o’r gorwel dwyreiniol i’r de (ar ba
adeg y llif yr holl foroedd) bod dŵr y ffynnon hon yn treio ac yn llenwi ar yr adeg
honno.
Mae’r
frawddeg gyntaf fel petai’n adleisio Gerallt, ond mae’n lleoli’r ffynnon
yng Nghilcain. Gŵr o Ddinbych oedd Llwyd: yr oedd yn amlwg yn gyfarwydd â
Chilcain, ac wedi sylwi ar duedd y ffynnon i fynd yn hesb ar adegau neilltuol
o’r flwyddyn.
Y cyntaf i’n
hysbysu ynghylch enw’r ffynnon yw David Powel yn ei argraffiad o daith Gerallt
Gymro, lle’i geilw yn “Fynon Leinw”. Wedi hynny crybwyllir y
ffynnon gan Camden ym 1586 a 1603, a Speed ym 1611/12. Ym 1694 rhoddodd Richard
Mostyn o Nannerch wybod i Edward Llwyd am “Fynnon Leinw”, gan ddweud
nad oedd nac yn treio nac yn llenwi, er “y bu yn y gorffennol, fel y
dywedant”. Tybiai Mostyn nad Ffynnon Leinw oedd yr un a gofnodid gan Gerallt,
ond yn hytrach, Ffynnon Asa, ffynnon sylweddol y dywedid ei bod hithau hefyd yn
treio ac yn llenwi.
Tua 1699 mae
gohebwyr Llwyd yn crybwyll Ffynnon Fihangel a Ffynnon Leinw ym mhlwyf Cilcain;
Ffynnon y Santes Gatrin, Ffynnon y Beili a Ffynnon Maes Garmon ym mhlwyf
yr Wyddgrug; ac yn y Cwm, tarddell “hynod iawn” Ffynnon Asa, y dywedid ei
bod yn treio ac yn llenwi gyda’r môr, ond bod cadw golwg arni am naw awr wedi
profi nad gwir hynny.
Mae Moses Williams (1723) yn crybwyll nad oedd Ffynnon Leinw, Cilcain bellach yn
llenwi ac yn treio, er y dyfalai Williams fod yr enw’n awgrymu y bu felly yn y
gorffennol. Dywed Thomas Pennant (1781) fod y ffynnon yn un betryal, gyda wal
ddwbl o’i hamgylch. I grynhoi:
·
Gerallt Gymro yn crybwyll tarddell
yn ymyl Rhuddlan sy’n treio ac yn llenwi ddwywaith y dydd, ond hefyd yn aml yn
ystod y dydd;
·
Humphrey Llwyd yn uniaethu tarddell
Gerallt â ffynnon dreio-a-llenwi ddienw yng Nghilcain, sydd hefyd yn hesb ar
adegau o’r flwyddyn;
·
David Powel yn enwi’r ffynnon yng
Nghilcain a grybwyllir gan H. Llwyd, sef Ffynnon Leinw;
·
William Camden yn crybwyll
ymddygiad hynod ffynnon Cilcain;
·
Richard Mostyn ac Edward Llwyd yn
awgrymu y byddai Ffynnon Asa, Cwm, yn cyfateb yn well i darddell Gerallt, ac nad
yw Ffynnon Leinw, Cilcain, bellach yn ffynnon dreio-a-llenwi.
Nid Ffynnon
Leinw a Ffynnon Asa mo’r unig ffynhonnau o’u bath. Honnid yr un peth am o
leiaf deg arall yng Nghymru, a cheir eraill yn Lloegr. Amhosibl dweud yn sicr pa
un o’r ddwy yw’r darddell y clywsai Gerallt Gymro amdani, ond bu cynnwys
Ffynnon Leinw yn arolwg daearyddol dylanwadol William Camden, Britannia,
yn fodd sefydlu’n gyhoeddus bod ffynnon yng Nghilcain a fwydid gan darddell a
dreiai ac a lenwai.
Mewn
gwirionedd, ni chadarnhawyd fod unrhyw un o’r ffynhonnau hyn yn gwneud dim
o’r fath. Mae pob ffynnon yn tueddu i amrywio o ran llif, a llawer yn mynd yn
gwbl hesb ar dywydd sych. Gall dŵr
tarddellau ar garreg galch hydraidd, fel rhai Sir y Fflint, lifo’n afreolaidd,
diflannu o dan y ddaear, ac yna ailymddangos drachefn, weithiau gryn bellter i
ffwrdd. Nodwyd hynny yn achos plwyf Cilcain ei hun yn Parochialia Edward
Llwyd, lle y dywedir bod “eu holl nentydd yn plymio”. O gofio hynny, ac y
gallai peth amser fynd heibio cyn i ddŵr glaw dreiddio trwy’r ddaear
a’r creigiau i ailgyflenwi’r tarddellau hyn, nid rhyfedd iddynt weithiau
ffrydio’n fyrlymus, ac weithiau beidio. Hynny, mae’n debyg, a barodd adnabod
un ohonynt megis y ffynnon a leinw, ac i bobl dybio bod a wnelo hynny â’r
un grym a yrrai lanw a thrai’r môr.
I
“Nennius”, Gerallt ac Edward Llwyd, yr oedd ymddygiad anarferol tarddellau,
llynnoedd a llanwau yn destun rhyfeddod a chwilfrydedd mawr, ond yn
anesboniadwy. Rhyfeddod naturiol oedd ffynnon Cilcain gan wŷr dysgedig fel
Humphrey Llwyd a Thomas Pennant, hefyd: ond ni cheisient gynnig rheswm am y
llenwi a’r treio. Yn ei bryddest hirfaith Poly-Olbion (1613), mae
Michael Drayton yn mydryddu sylwadau Humphrey Llwyd am y ffynnon yng Nghilcain
fel a ganlyn:
As
also be thy Spring, such wonder who dost win,
That
naturally remote, six British1 miles from sea,
And
rising on the firm, yet in the natural day
Twice
falling, twice doth fill, in most admired wise,
When
Cynthia2 from the East unto the South doth rise,
Then
mighty Neptune3 flows, then strangely ebbs thy Well;
And
when again he sinks, as strangely she doth swell...
1 Cymreig, hynny yw. 2 Y
Lloer. 3 Y môr.
Eto, yn ei
sylwadau ar gynnwys y gerdd, mae’r hynafiaethydd John Selden (1584-1654) nid
yn unig yn datgan mai Finon Leinw yn Kilken yw’r gwrthrych, ond hefyd yn
cyfeirio at sylwadau H. Llwyd a Powel, ac at ffynhonnau cyffelyb yn Nhrenewydd
yn Notais ym Mro Morgannwg.
 rhagddo i hanner awgrymu, â’i dafod yn ei foch, bod Natur yn darparu’r
fath ryfeddodau’n fwriadol er mwyn creu penbleth i ddysgedigion. Yn wir, yr
oedd yr hinsawdd ddeallusol yn newid: ac yn ei Micrographia (1665), mae’r
“athronydd arbrofol” Robert Hooke yn wfftio at y syniad o ryfeddodau
naturiol, gan geisio esbonio ymddygiad ffynnon Cilcain trwy ddamcaniaethu y
gallai’r darddell fod â chysylltiad tanddaearol â’r môr. Yr oedd yr Oes
Wyddonol ar wawrio.
Diddorol – a
gwers inni – yw cydnabod cyn lleied o’r dysgedigion a ysgrifenasant ynghylch
Ffynnon Leinw a’i gwelodd erioed. Yr oedd ei statws megis rhyfeddod naturiol
yn parhau oherwydd bod awduron yn dibynnu ar awdurdod awduron blaenorol, yn
hytrach na’i hastudio. Eithr ni ddarfu am y diddordeb yn y ffynnon gyda diwedd
oes y rhyfeddodau naturiol. Yn hytrach, caniataodd hynny ddwyn
i’r amlwg agweddau eraill ar hanes y ffynnon, a chynnig model newydd agosach,
efallai, at y ffeithiau gwirioneddol, a mwy cydnaws â hydeimleddau Gothig a
Rhamantaidd y ddeunawfed ganrif a’r ganrif ganlynol. Y model hwnnw yw bod
Ffynnon Leinw’n ffynnon sanctaidd.
(i’w
pharhau)
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
FFYNHONNAU
CYMRU A’R SIPSIWN
Cyfrol
ddiddorol eithriadol yw “The Dialect of the Gypsies of Wales” John
Sampson, a gyhoeddwyd gyntaf ym 1926. Treuliodd Sampson flynyddoedd yn byw
gyda’r Sipsiwn, yn dysgu eu hiaith, yn cofnodi eu chwedlau ac yn astudio eu
diwylliant. Rhydd inni olwg ar fyd llefarwyr Romani olaf Cymru, ychydig
flynyddoedd cyn i’r byd hwnnw ddiflannu. Yma a thraw yn ei gyfrol ceir
cyfeiriadau at ffynhonnau neilltuol, ac arferion neu gredoau cysylltiedig â
nhw. Dyma rai y sylwais arnynt:
Am ffynnon ym
Môn, dywedir (t.145): “Unwaith y flwyddyn byddai’r darddell hon yn
cynhyrfu: a phe bai unrhyw un a gyflawnasai drosedd, megis llofruddiaeth, teflid
ef i’r dŵr cynhyrfus hwn; ac os oedd i’w achub, ac nid ei ddinistrio,
byddai’r dŵr yn ei fwrw’n fyw ar dir sych (chwedl ynghylch
diheurbrawf mewn tarddell ym Môn).”
Am ffynnon
arall, dywedir (t.148): “Arferai fy mam-yng-nghyfraith fwydo hances yn y
darddell (yng Nglan-y-mor [sic]) a’i fowldio’n llun calon, a’i gosod
eto’n llaith ar ei chalon ei hun (swyn i wella afiechyd a achosid gan
wrachyddiaeth).” Ymhellach (t.179-180): “Dwi wedi fy witsio. Af yno,
i’r ffynnon fechan yng Nglan-y-môr, ac ymolchaf, ac yfaf o’i dŵr (dywedwyd
gan Syforella Wood).”
Rhestrir rhai
ffynhonnau eraill, hefyd, a’u henwau Romani yn aml yn gyfieithiadau o’r
Gymraeg:
I gozhvali cheni
(y ffynnon swyn): Ffynnon hud, tarddell iachaol; yn enwedig honno yn Llandrillo-yn-Rhos.
Glanimoraki cheni
(ffynnon Glan-y-môr): Tarddell iachaol ddirgel yng Nglan-y-môr.
I cali cheni
(y ffynnon ddu): Ffynnon Ddu, yn ymyl y Drenewydd.
I loli cheni
(y ffynnon goch): Cae Coch, yn ymyl Trefriw (ffynnon ddurllyd).
Saraci cheni
(ffynnon Sara): Ffynnon Sara, Clawddnewydd.
I iŵzhi cheni
(y ffynnon bur): Ffynnongroyw, yn ymyl Mostyn.
I chenako gaf
(lle’r ffynnon): Treffynnon.
Gallai rhywun
dybio y byddai “ffynnon glan-y-môr” yn enw addas ar Ffynnon Drillo yn Llandrillo-yn-
Rhos, ond mae rhestr Samson yn awgrymu mai dwy wahanol ffynnon ydynt. A all
unrhyw un awgrymu ymhle’n union y mae, neu yr oedd, “Ffynnon Glan-y-môr”?
Ac a ŵyr unrhyw un pa darddell oedd honno ym Môn y bwriwyd troseddwyr
tybiedig iddi? Byddai’n ddiddorol iawn gwybod!
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf
“Llygad y
Ffynnon” yw cylchlythyr Cymdeithas Ffynhonnau Cymru. Y golygydd yw Howard
Huws, Bangor, a gellir gyrru unrhyw gyfraniad ato yn golygydd@ffynhonnau.cymru .
Gellir ei alw ar 01248 351503 neu 07870 797655.
Mae pob croeso
i unrhyw un sydd â diddordeb yn natur, hanes ac arwyddocâd ffynhonnau Cymru
ymuno â’r Gymdeithas. Y tâl aelodaeth yw £10 y flwyddyn i unigolion, £15 i
deulu, ac £20 i gorfforaeth; ac anogir pawb i dalu trwy archeb banc
uniongyrchol, os gwelwch yn dda – mae’n arbed cymaint o drafferth. Er mwyn
ymaelodi, neu adnewyddu aelodaeth, llanwch y ffurflen ar-lein yn http://www.ffynhonnaucymru.org.uk/ffurflen_aelodaeth.htm a
gyrrwch hi at Gwyn Edwards yn trysorydd@ffynhonnau.cymru ,
neu cysylltwch â Gwyn neu unrhyw swyddog arall yn uniongyrchol.
Yn dilyn y
Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol, bu’n rhaid i Dafydd Jones ymddeol o’r
Gadeiryddiaeth a phob swydd arall am resymau meddygol. Yr ydym, felly, yn
chwilio am GADEIRYDD NEWYDD ar gyfer y Gymdeithas. Mae’r dyletswyddau’n
gyfyngedig i gadeirio’r Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol yng Ngorffennaf ac un
Cyfarfod Pwyllgor ym mis Mawrth, a chynrychioli’r Gymdeithas o bryd i’w
gilydd os bydd angen. Pwy hoffai’r swydd ddymunol hon?
Cofiwch hefyd
fod ôl-rifynnau 1 - 40 “Llygad y Ffynnon” yn awr ar gael ar gryno-ddisg.
Mae’n drysorfa o wybodaeth ynghylch ffynhonnau ein gwlad, a hynny am ddim ond
£6.50c. Er mwyn archebu copi, cysylltwch â Dennis Roberts yn
dennis.h.roberts@btinternet.com.
Cofiwch hefyd
am WEFAN Cymdeithas Ffynhonnau Cymru yn www.ffynhonnau.cymru,
neu gallwch ein canfod tan Ffynhonnau Cymru. Mae yno doreth o wybodaeth, gan
gynnwys manylion ffynhonnau unigol, copïau
o ôl-rifynnau “Llygad y Ffynnon”, manylion a hanes y Gymdeithas, a ffurflen
ymaelodi ar-lein.
Os oes arnoch
awydd ein helpu, a bod gennych ychydig amser, mae gwir angen creu MYNEGAI i
gynnwys 40 rhifyn cyntaf “Llygad y Ffynnon”. Byddai o gymorth mawr i bobl
ganfod gwybodaeth berthnasol heb orfod bustachu trwy bob un rhifyn, ac i
swyddogion a chyfranwyr weld pa wybodaeth a gyhoeddwyd eisoes, rhag inni ein
hailadrodd ein hunain! Gwerthfawrogid y fath gymorth yn fawr.
NADOLIG LLAWEN A BLWYDDYN NEWYDD DDA I CHWI OLL! YMLAEN Â NI YN 2017!
cffcffcffcffcffcffcffcfcffcffcffcffcf