LLYGAD Y FFYNNON

O’r diwedd mae un o ffynhonnau pwysicaf Cymru wedi cael ei harbed rhag mynd yn adfail llwyr. Bellach gallwn weld y gofer sy’n cario dŵr o’r ffynnon a’r gwaith cerrig arbennig sy’n rhan mor bwysig o adeiladwaith y ffynnon. Beuno yw un o brif saint Cymru a’r dŵr o’r ffynnon yn arbennig o dda at wella gwendid neu gloffi mewn pobl a phlant. Wedi cario’r cleifion a’u gosod yn y ffynnon arferid eu cludo i’r eglwys gerllaw a’u gadael i gysgu ar wely o frwyn ar garreg fedd drwy’r nos. Pe byddent yn cysgu byddai iachâd yn sicr o ddilyn. Roedd hefyd yn arferiad i grafu’r colofnau cerrig yn y capel a chymysgu’r llwch gyda dŵr o’r ffynnon. Byddai’r hylif hwn yn effeithiol iawn at wella llygaid poenus. Diolch i’r Cyngor Cymuned, Mrs Marian Elias Roberts, Clynnog, a Helga Martin, Ysbyty Ifan, aelodau selog o Gymdeithas Ffynhonnau Cymru, sy wedi bod yn brwydro i’w hachub ac yn cadw llygad ar y gwaith. Diolch i Helga am anfon lluniau o’r gwaith ar Ffynnon Beuno i ni. Meddai “Dyma’r olygfa heddiw ar ôl i CADW adnewyddu Ffynnon Beuno yn wych. Roeddwn wrth fy modd gweld y gwelliant.” Da yw gwybod fod CADW yn ymwybodol o’r cyfrifoldeb i warchod ein ffynhonnau sanctaidd.

gan Gareth Pritchard

(Mae Gareth wedi bod yn ymchwilio i hanes ffynhonnau Dyffryn Conwy a’r glannau ers peth amser ac mae erthyglau am y ffynhonnau yn ymddangos yn rheolaidd yn y papur bro- Y Pentan. Piti na fase gan bob papur bro yng Nghymry ohebydd tebyg. Diolch iddo am y lluniau hefyd.

 

FFYNNON GELYNNIN, LLANGELYNNIN (SH751737)

Mae Ffynnon Gelynnin yn union y tu ôl i fur mynwent yr eglwys ar y chwith wrth fynd i mewn drwy’r giât o’r ffordd. Mae mewn man diarffordd ond arferai mamau gario’u plant gwan i fyny’r ffordd hir a serth at y ffynnon gan obeithio y byddai eu trochi yn y dŵr yn adfer eu hiechyd. Yng nghwr de-orllewinol y fynwent ceir ffynnon gysegredig yn llawn o ddyfroedd rhinweddol. Diogelir hi gan waliau cerrig uchel, a gellid tybio y bu to uwch ei phen mewn rhyw oes. Arferid dod â chleifion a gweinion yr ardal a’r cwmpasoedd i ymolchi yn y dyfroedd hyn; ac ymddengys y byddai llawer yn cael “lles mawr trwy hynny”. Tua 1898 roedd gŵr o ardal Llangelynnin yn mynd adref yn hwyr un noson a hithau’n ddu fel y fagddu. Wrth basio’r eglwys clywai sŵn o’r ochr arall i wal y fynwent yn y gornel ble mae’r ffynnon. Dychrynodd am ei fywyd a chuddio gan ofni fod bwgan yno. Yna aeth yn ddistaw bach ac

Cyfarfyddodd Eirlys Gruffydd â dyn o Ro-Wen wrth ddod i lawr o’r fynwent, a sicrhaodd hi fod rinwedd mawr yn Ffynnon Gelynnin. Dywedodd am ryw wraig a adwaenai ef yn dda, a gymerodd blentyn egwan ac afiach, ac fe’i trochodd yn y ffynnon, a’r canlyniad fu iddo gryfhau o’r awr honno allan, ac y mae'r plentyn hwnnw yn fyw ac iach heddiw. Arferid cario’r plant a’r rhai gwan oedd wedi eu trochi rhyw ganllath i Gae Iol. Gellir gweld adfeilion yr adeilad hwnnw hyd heddiw.

FFYNNON GWYNWY (SH754735)

FFYNNON GYNFRAN, Llysfaen (SH893775)

Yn Llysfaen, ger Bae Colwyn, mae Ffynnon Gynfran, rhyw ganllath i’r gogledd o Eglwys Sant Cynfran. Mae hi ryw dair milltir o Fae Colwyn a’r un pellter o dref Abergele. Dywedir fod Cynfran yn fab i Brychan, tad Dwynwen a Ceinwen sy ag eglwysi a ffynhonnau ar Ynys Môn. Honnir fod Brychan yn dad i chwe deg pump o blant! Mae haneswyr yn dweud bod eglwys ar y safle yn yr wythfed ganrif gan awgrymu’r flwyddyn 777 fel dyddiad tebygol. Buasai hynny’n ei gwneud yn rhy hwyr iddi gael ei sefydlu gan un o feibion Brychan. Bu dadlau ynglŷn â lleoliad y ffynnon gyda Chymdeithas Ffynhonnau Cymry (yn ystod y 1990) yn credu ei bod o fewn terfynau tir yr eglwys. Bu cymdeithas Wellhoppers yn chwilio tua 2002 a dyma’r un sy’n fwyaf tebygol o fod yn iawn. Ar un ochr i’r safle mae gwrych o ddraenen wen ac ar yr ochr arall llwyn o ddanadl poethion. O fynd heibio rhain, mae’r

FFYNNON HENDRE CREUDDYN (SH809781)

Mae Ffynnon Hendre Creuddyn ar gyrion Cyffordd Llandudno, oddi ar Lôn Pabo, yng ngardd hen ffermdy sy’n dwyn yr enw, Deellir bod yr hen ffermdy yn dyddio’n ôl i 1750. Cafodd yr adeilad ei drawsnewid gan Vince ac Anwen Lloyd Hughes yn nechrau saithdegau’r ganrif ddiwethaf. Mae’r perchnogion hefyd wedi adfer y ffynnon yn chwaethus iawn gyda gwaith cerrig graenus a tho o lechi gleision. Mae tshaen a lifar, gyda bwced, i godi’r dŵr o grombil y ddaear. Fel arfer, mae dyfnder y dŵr yn ddeunaw troedfedd. Credir bod yna ffynnon yn ogystal, ar un adeg, yn llawr cegin yr hen ffermdy, a bod y ddwy wedi eu cyplysu mewn rhyw ffordd neu’i gilydd.

FFYNHONNAU CAE COCH, TREFRIW (SH 7786530)

Y Rhufeiniaid, mae’n debyg, a ddarganfu’r ffynhonnau yn Nhrefriw rhwng 100 a 250 OC pan oeddynt yn Conovium (Caerhun). Mae rhai yn honni mai gŵr bonheddig a daeth o hyd iddynt pan oedd allan yn hela a thorrodd ei syched drwy yfed o ffrwd fechan. Bu ond y dim iddo farw o ganlyniad i hynny. Hanes arall am eu darganfod yw’r un am adeiladu ffordd newydd i fferm Cae Coch tua 1820. Torrwyd i mewn i hen lefelau a darganfuwyd tarddle’r ffynhonnau. Mewn taflen wybodaeth am y ffynhonnau nodir mai dyma’r ffynnon haearnol fwyaf cyfoethog yn y byd a bod y dŵr wedi cael ei gofrestru fel moddion yng ngorllewin yr Almaen. Nid y dŵr yn unig sydd o ddiddordeb ond hefyd pensaernïaeth y baddondy a ddisgrifir fel cyclopean (am fod cerrig mawr wedi eu defnyddio i’w adeiladu), gyda’r gorau sy’n bodoli. Credir mai'r Arglwydd Willoughby de Eresbur a’i hadeiladodd yn 1763. Mae llechi anferth ar do’r adeilad ac oddi mewn iddo mae baddon o lechen Gymreig. Gydag adeiladu’r baddonau daeth pentref Trefriw yn le poblogaidd i dreulio gwyliau. Addaswyd adeiladau yn y pentref ar gyfer ymwelwyr a chodwyd gwesty pwrpasol ar eu cyfer. Deuai gweithwyr o ardal y chwareli yn ogystal â boneddigion cefnog i geisio gwellhad yn nyfroedd Ffynhonnau cae Coch.

ffynhonnau iachusol eu hygrededd am na chawsant eu cynnwys eu cynnwys yng nghynlluniau’r awdurdodau iechyd swyddogol. I bob ymddangosiad roedd oes aur Ffynhonnau Cae Coch wedi mynd heibio. Tua 1970 prynwyd y lle gan Alf Ineson, perchennog cwmni moduron o ogledd Lloegr ac ail agorwyd ym 1972. Byddai ymwelwyr yn dal i alw heibio a chaent weld y baddonau am ugain ceiniog. Gwerthid y dŵr mewn poteli plastig ac roedd cleifion yn dal i gael iachâd wedi iddynt yfed y dŵr. Mae’r ffynnon gyntaf yn gryf iawn mewn haearn. Mae ynddi hefyd silica, sylffwr, magnesia, soda, calsiwm, alwminiwm, sodiwm a manganîs. Mae tymheredd y dŵr yn sefydlog tua 48 i 50 gradd ffarenheit. Byddai’r dŵr yn y baddon yn gymysgedd o ddŵr y ddwy ffynnon ac yn cael ei gynhesu i tua 100 gradd ffarenheit. Yn yr wythdegau daeth y ffynhonnau yn eiddo i Toni Rowlands a fagwyd yn Llandudno. Fe fuddsoddodd filiwm o bunnau yn y fenter a gwerthid cynnyrch y ffynhonnau mewn siopau drwy Brydain, Ewrop ac Affrica. Nid yw’r corff dynol yn gallu storio haearn ac felly mae angen cyflenwad cyson ohono i gadw’n iach. Nid mewn poteli y gwerthir y dŵr bellach ond mewn pacedi. Daeth tro ar fyd. Nid yw’n bosibl ymweld â’r ffynhonnau na’r baddondy, ond yn ôl ffigyrau’r cwmni (Nelson) , yn 2009 cynhyrchwyd a gwerthwyd dros 12 miliwn o bacedi o’r dŵr o dan yr enw Spatone ar draws y byd.

FFYNNON NEWYDD, LLANRWST

Bu ceisio cael hanes Ffynnon Newydd yn ardal Llanrwst yn dipyn o her, yn enwedig ar ôl gweld fod cymdeithas fel Wellhoppers, sy’n arbenigo mewn hanes ffynhonnau wedi methu, ac nad oedd gan Gymdeithas Ffynhonnau Cymru fawr ddim gwybodaeth chwaeth! Ar gyrion Llanrwst, ar y ffordd i Landdoged mae Ffynnon Newydd, ond mae’n rhaid pwysleisio ei bod ar dir preifat. Yn ôl pob tebyg cafodd y ffynnon ei chodi yn ystod yr ail ganrif ar bymtheg gan un o deuluoedd cyfoethog yr ardal. Mae sôn amdani yn Faunula Crustensis -An Outline of the Natural Contents of Llanrwst a gyhoeddwyd yn 1830 gan John Williams, Pyll, Trefriw (1801-1859. Roedd y meddyg a’r naturiaethwr yn fab i’r melinydd Cadwaladr Williams ac wedi ei eni ym Mhentrefelin, Llansanffraid Glan Conwy. Yn Saesneg yr ysgrifennwyd am Ffynnon Newydd. Dyma gyfieithiad:

Ger Tyddyn Fadog, i gyfeiriad Llanddoged, mae tŷ go arbennig o’r enw Ffynnon Newydd, sydd a’r enw am fod yna ffynnon sylweddol yn yr ardd gyda muriau trwchus o gerrig a tho o lechi uwch ei phen. Mae digonedd o le y tu mewn gyda rheiliau o haearn, ac yn amlwg mae’r ffynnon wedi ei chodi ar gyfer ymdrochi. Cafodd y ffynnon lawer o glod am fod y dŵr wedi llwyddo i iachau cleifion oedd gyda phob math o anhwylderau, rhai oedd meddygon ac eraill wedi methu eu concro. Ni chredaf fod iddi drwythiad mwynol, ond yn hytrach fod yr effeithiau llesol i’r corff yn dod oherwydd bod oerni’r dŵr yn cyflymu cylchrediad y gwaed. ’Rwyf yn sicr ei bod mor effeithiol â Ffynnon Gwenffrewi yn Nhreffynnon neu unrhyw ffynnon arall sydd heb rinweddau haearnol na halenog wrth geisio gwella anhwylderau sy’n anodd eu concro.

Mae cyfeiriad at y ffynnon yn An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire. Vol 4 Denbishire. Royal Commission on Ancient and Historical Monuments 1914. Yn ôl y disgrifiad ( yn Saesneg) ym 1914 roedd y ffynnon yn sgwar o faint pymtheg troedfedd gyda waliau o ddeuddeg troedfedd o uchder a tho o lechi, ond bod y to mewn cyflwr gwael. Roedd saith o risiau i fynd i lawr at y dŵr oedd yn bedair troedfedd o ddyfnder. Yn cydredeg a’r ffynnon roedd ystafell wisgo/dadwisgo o’r un hyd ond yn naw troedfedd o led. Erbyn heddiw mae’r ystafell newid wedi diflannu. Does dim golwg o’r to ac mae’r grisiau mewn cyflwr gwael. Mae Peter Higson, perchennog Ffynnon Newydd, yn credu bod llawr y ffynnon wedi ei wneud o farmor. Mae ein diolch yhn fawr iddo am ei gyd-weithrediad parod yn caniatau i’r Pentan gael tynnu lluniau o’r ffynnon ac am ei gymorth gyda’r hanes. Diolch hefyd i Rob Davies am dynnu’r lluniau a thrednu’r cyfan. Heb gymoprth amrhisiadwy y ddau ni fyddai wedi bod yn bosibl i’r wybodaeth yma gael ei gasglu a’i gyhoeddi.

Buom ar drywydd anghywir i ddechrau wrth geisio cael hanes y ffynnon gan ymweld â Ffynnon Newydd arall, sef cartref Aelwen a’r diweddar Thomas John Williams yn ardal Tan Lan. Roedd yna ffynnon yno hefyd wedi ei lleoli mewn cae. Mae wedi cael ei chapio gyda chaead crwn o goncrit. Hyd y gwyddom does yna ddim byd arbennig am hon ar wahân ei bod wedi ei defnyddio i ddisychedu cenedlaethau yn y gorffennol.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

O GWMPAS Y FFYNHONNAU

FFYNNON WICHELL, LLANGELER, SIR GAERFYRDDIN. SN3739

Yn 1899 ysgrifennwyd cyfrol yn cynnwys hanes plwyfi Llangeler a Phenboyr yn Sir Gaerfyrddin gan David E Jones. Rhoddodd lawer o sylw i ffynhonnau’r ardal ac yn eu plith Ffynnon Wichell. Meddai- Mae Ffynnon Wichell ar odre rhiw Aberlleiniau yn ffynnon gryf iawn. Nid anaml y gwelwyd rhai o Gastellnewydd, ar dymhorau sychion, yn dod i gyrchu dwfr ohoni. Rhoddwyd gwybodaeth am y ffynnon hon yn ogystal â ffynhonnau eraill y fro yn Llygad y Ffynnon Rhif 11 2001. Yn ddiweddar daeth gwybodaeth am y ffynnon arbennig hon gan Bob Bright. Mae’r Cyngor Sir yn gwneud gwaith ar y ffordd gerllaw’r ffynnon. Meddai Bob:

“Heddiw ( Calan Mai) cwrddais gyda’r clerc ac un aelod o Gyngor Bro Llangeler, Cynghorydd Sirol lleol a dau o bobl o’r Cyngor Sir, un oedd pennaeth adran priffyrdd yn ein hardal ni. Mae’n debyg eu bod nhw wedi gwneud difrod i’r ffynnon fel rhan o’r gwaith i wella’r ffordd. Doedd ganddyn nhw ddim gwybodaeth am y ffynnon nag unrhyw gynllun i’w hadfer. Wedi i ni gyfarfod heddiw cefais addewid y byddan nhw yn trwsio ac ailadeiladu Y Wichell dros y mis nesaf a gobeithio y bydd y ffynnon yn llifo’n iachus unwaith eto.”

FFYNNON Y SANTES ANNE, LLANFIHANGEL Y BONT-FAEN (SS98117190)

Yn ystod wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mro Morgannwg llynedd bu Wellsprings a Chymdeithas Ffynhonnau Cymru ar ymweliad â Ffynnon y Santes Anne, yn Llanmihangel. (Dyma’r ffurf a ddefnyddir ar yr arwyddion lleol) Mae’r ffynnon ar dir preifat ger yr eglwys ac islaw plasty Llanmihangel. Gellir mynd ati wrth gerdded i lawr tuag at yr eglwys ac mae ar y dde i’r llwybr. Bu’n rhaid clirio’r ffynnon o’r tyfiant oedd yn ei llanw . Bronwen Thomas o gymdeithas Wellsprings fu’n gwneud y gwaith cyn i ni fynd at y ffynnon.

FFYNNON ELIAN, LLANELIAN YN RHOS

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

GWYNN A GWLADYS EVANS, WRECSAM

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

CYNHADLEDD FFYNHONNAU LLANDUDNO

Mae Cymdeithas Ffynhonnau Cymru a chymdeithas Wellsprings yn trefnu cynhadledd FFYNHONNAU ar y cyd yn Llandudno ar Fedi’r 7fed. Cynhelir y gynhadledd yn festri capel Seilo, Eglwys Unedig Llandudno. Côd Post y capel yw LL30 2DY . Mae wedi ei leoli ar y gornel rhwng Stryd Gloddaeth ac Arvon Avenue.

Bydd y fan hon yn un arbennig o addas i gynnal cynhadledd ar ffynhonnau oherwydd ar y safle ble mae Eglwys Unedig Gymraeg Llandudno heddiw, roedd Ffynnon Ty’n y Pwll. Yng nghyffiniau’r capel, flynyddoedd yn ôl, arferid llwytho llongau a cahnnoedd o dunelli o lwtra copor. Defnyddid dŵr o Ffynnon Ty’n y Pwll i olchi’r copr.

Saesneg fydd iaith traddodi’r gynhadledd ar wahan i ddarlith Elfed Gruffydd ar Ffynhonnau Pen Llŷn. Bydd hon drwy gyfrwng y Gymraeg gyda Howard Huws yn cyfieithu ar y pryd .

TREFN Y DYDD:

Rhwng 9.00 a 9.30 byddwn yn cofrestru yna bydd y darlithoedd fel â ganlyn:

9.30- 10.15: Gareth Pritchard : Ffynhonnau’r Fro

10.15- 11.00: Ken Davies: Ffynnon Fair, Llanrhos

11.0-11.30: Toriad am goffi

11.30 – 12.15: Elfed Gruffydd – Ffynhonnau Pen Llŷn

12.15- 1.00: Tristan Grey Hulse -Pererindodau at Ffynhonnau Sanctaidd yn yr Oesoedd Canol

1.00-2.00: Egwyl am ginio

2.00- 2.45 :Bill Jones- Ffynnon Elan, Dolwyddelan

2.45 – 3.30 : Jane Beckerman – Adfer Ffynnon Elian, Llanelian-yn-Rhos

3.30 –4.30: Trafodaeth am ddatblygiadau a chynlluniau i’r dyfodol.

Pris y gynhadledd fydd £10. Gweler y ffurflen atodol. Cysylltwch yn fuan.

Ar y Sul Medi 8fed byddwn yn ymweld â nifer o ffynhonnau yn yr ardal gan gynnwys Ffynnon y Santes Fair, Llanrhos, Ffynnon Drillo yn Llandrillo -yn-Rhos, Ffynnon Gelynnin a Gwynwy a Ffynnon Elian, Llanelian-yn -Rhos.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

EISTEDDFOD GENEDLAETHOL SIR DDINBYCH

PABELL Y CYMDEITHASAU 1

DYDD MERCHER, AWST 7fed am 1.00 o’r gloch

 

FFYNHONNAU SIR DDINBYCH – DDOE A HEDDIW

sgwrs gan EIRLYS GRUFFYDD

a CHYFARFOD CYFFREDINOL BLYNYDDOL i ddilyn

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Ffôn: 01352 754458 ebost: gruffyddargel@talktalk.net

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

GWEFAN Y GYMDEITHAS: www.ffynhonnaucymru.org.uk

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff