Cylchgrawn Cymdeithas Ffynhonnau Cymru                                                                                         Rhifyn 33 Nadolig 2012

BENDITHIO AC AILGYSEGRU

FFYNNON DUDWEN, LANDUDWEN

Y GROES WRTH Y FFYNNON BENDITHIO’R FFYNNON

FFYNNON FAGLAN, LLANFAGLAN (SH 46016085)

BEDYDDFAEN BAGLAN

Hwyrach y cofiwch i ni gofnodi yn Llygad y Ffynnon 32 fod Ffynnon Faglan, Llanfaglan Gwynedd wedi ei difrodi’n llwyr a bod y safle wedi ei cholli i bob pwrpas ymarferol. Yn wir roedd hwn yn rhifyn lle cofnodwyd difodiant mwy nag un ffynnon. Na ddigalonnwn! Rhyfedd fel mae’r consyrn a deimlwn wrth weld dinistr mor derfynol yn gallu ysgogi ymgais i ddiogeli’r wybodaeth sy gennym yn barod. Mae llawer iawn o wybodaeth ar gael am Ffynnon Faglan gan iddi fod yn ffynnon o faint sylweddol ac yn un y bu cryn gyrchu ati yn ei dydd. Diolch am y wybodaeth ganlynol a dderbyniais drwy e-bost gan Robert Williams, Waunfawr:

Wedi gweld yr erthygl ar Ffynnon Faglan yn Llygad y Ffynnon, credaf mai ychydig iawn o bobl sy’n gwybod fod bedyddfaen yn gysylltiedig â’r ffynnon wedi ei leoli ychydig lathenni i ffwrdd yn y coed gerllaw. Fy nghartref tan 1959, pan yn saith oed, oedd Tŷ Eiddew, Llanfaglan - fferm sydd a’i chlawdd terfyn rhyw hanner can llath o safle’r ffynnon. Fy nhad, William Williams, fyddai’n sôn am y ffont uchod wedi ei naddu i mewn i’r graig yn agos at y ffynnon. Mae gennyf gof plentyn o fynd i lawr yna gyda ‘nhad ac yntau yn dangos y garreg i mi ond does gen i ddim cof o’r ffynnon ei hun yr adeg hynny. Dwi’n cofio fy nhad yn sôn fod pinnau ar waelod y ffynnon wedi eu taflu i mewn gan yr “hen bobl”. Ta waeth, aeth blynyddoedd heibio heb i mi ailymweld â’r safle tan ryw ddwy flynedd yn ôl pan dynnais y lluniau rwy’n eu hanfon i chi nawr.

Mae’r darn canlynol o dudalennau 291-292 o’r llyfr Celtic Folklore, Welsh and Manx gan John Rhys a gyhoeddwyd yn 1901: On the subject of pin-wells I had in 1893, from Mr T.E.Morris of Portmadoc, barrister-at-law, some account of Ffynnon Faglan in the parish of Llanfaglan, near Caernarvon. The well is situated in an open field to the right of the road leading towards the church and close to it. The church and churchyard form an enclosure in the middle of the same field, and the former has in its wall the old stone reading FILI LOVERNII ANATEMORI. My friend derived information from Mrs Roberts of Cefn y Coed, near Caernarvon as follows:

The old people who would be likely to know anything about Ffynnon Faglan have all died. The two oldest inhabitants, who have always lived in this parish of Llanfaglan, remember the well being used for healing purposes. One told me his mother used to take him to it when he was a child, for sore eyes, bathe them with the water, and then drop in a pin. The other man when he was young, bathed in it for rheumatism and until quite lately people used to fetch away the water for medicinal purposes. The latter, who lives near the well at Tan-y-Graig, said that he remembered it being cleaned out about fifty years ago, when two basinfuls of pins were taken out but no coin of any kind. The pins were all bent and I conclude the intention was to exorcise the evil spirit supposed to afflict the person who dropped them in, or as the Welsh say, dadwitsio. No doubt some ominous words were also used. The well is at present nearly dry, the field where it lies having been drained some years ago and the water, in consequence, withdrawn from it. It was much used for the cure of warts. The warts were washed, then pricked with a pin, which after being bent, was thrown into the well. There is a large and very well-known well of the kind at Clynnog, Ffynnon Beuno, which was considered to have miraculous healing powers; and even yet, I believe, some people have faith in it. Ffynnon Faglan is, in construction, an imitation, on a smaller scale of St. Beuno’s well at Clynnog.

Mae’n debyg mai Mrs Gwen Bodvel Roberts, Plas Cefnycoed, Llanfaglan (gwraig y cyfreithiwr) yw’r Mrs Roberts y mae yn cyfeirio ati yn y llyfr.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

CROESO I AELODAU NEWYDD

PIGION DIFYR

Y mae ffermdy yn unigedd y mynyddoedd ar y ffordd i Bistyll Rhaeadr, a thu hwnt i’r ffermdy, mewn cwm, yn un o lecynnau mwyaf rhamantus mynyddoedd y Berwyn, y mae Ffynnon Sant Dogmael (ar lafar - Ffynnon Cwm Ffynnon). Y mae olion eglwys fach yn ei hymyl hefyd. Yn ei hymyl hi gwelais lygaeron (llygid eirin) yr unig dro imi eu gweld erioed. Tebyg i lus ydynt, ond yn gochion yn lle glas tywyll. Y traddodiad ynglŷn â’r ffynnon ydoedd bod ei dwr yn rhinweddol at wella crydcymalau, ac mor oer ag na ellid dal y troed ynddo ond am ychydig eiliadau hyd yn oed yn anterth haf gwresog. Aeth y fferyllydd, Williams Pandy Coed, Llanrhaeadr, yno a gwres -fesurydd ar ddiwrnod felly. Cymerodd wres y ffynnon, ac aeth ar ei union at y Pistyll, nad ystyrir bod ei ddŵr yn wahanol i ddŵr cyffredin, Cymerodd wres y Pistyll, ac yr oedd dwr y Pistyll raddau’n oerach na dŵr y ffynnon. Eithr ni chredai’r bobl ef, meddai, ond dal i fynd yno. Ni welais unrhyw arwydd fod y goel yn fyw yn fy nyddiau i yno.

Adre oedd Cefnmaenllwyd ac yr oedd ar y ffin rhwng siroedd Dinbych a Meirion wrth giât y mynydd. Wrth feddwl am y caeau oedd ar y fferm byddaf yn cysylltu pob un â rhywbeth gwahanol neu nodweddiadol. Dyna’r Cae Bach lle'r oedd y ffynnon o ddŵr crisial a lle gofalem ei thenentu â llyffant i gadw’r dŵr yn bur bob amser. Yno hefyd y casglem y grifft a’r penbyliaid mewn jariau jam i fynd yn anrheg i’r athrawes. Edrychai Miss Roberts wrth ei bodd yn derby nein anrhegion: mae’n siŵr bod ganddi flys lluchio’r cwbl i ebargofiant a bod ganddi fynwent penbyliaid gyfrinachol rywle y tu ôl i Dŷ’r Ysgol. (Tudalen 45)

Teflais Helen, fy chwaer, i’r ffynnon un tro, nid pherwyd fod arnaf eisiau cael gwared ohoni ond am fod y pram wedi fy meistroli a methais â dal y dindres ar y goriwaered ar y buarth a charlamodd wysg ei drwyn yn bendramwnwgl i’r ffynnon. Daliai hithau i gysgu ar bentwr o ddillad pan redodd Mam yn wyllt tua’r danchwa. (Tudalen 56)

Ym mis Mehefin 1953 daeth tro ar fyd. Prynodd ‘Nhad fferm Rhydonnen ar lawr toreithiog Dyffryn Clwyd, hen fynachdy gerllaw eglwys Llanychan. Y tu allan yn y buarth yr oedd ffynnon ddofn iawn a chlywsom bod un perchennog unwaith wedi colli cryn dipyn o foch a ruthrodd megis rhai Gadarenia gynt i lawr y ffynnon un ar ôl y llall! Un o’r pethau cyntaf a wnaeth ‘Nhad oedd lleinw’r ffynnon â sbwriel rhag ofn trychineb debyg. (Tudalen 108)

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

CYNHADLEDD CAERLEON

Bellach daeth yn arferiad i gael cynhadledd flynyddol sy’n tynnu pawb sy’n ymddiddori mewn ffynhonnau sanctaidd yng Nghymru at ei gilydd. Ar ddydd Sadwrn Medi’r 15fed cafwyd diwrnod o ddarlithoedd hynod ddiddorol. Gan yr Athro Raymond Howell cafwyd gwybodaeth am ffynhonnau Tryleg, man a fu’n bwysig iawn fel lle i gynhyrchu haearn ar un adeg ond sy bellach yn bentref cysglyd yn Sir Fynwy. Un o’r ffynhonnau mwyaf amlwg yn Nhryleg yw Ffynnon y Santes Ann (SO504052)

Yn yr ail ddarlith bu Tristan Grey-Hulse yn trafod tarddiad yr enw Ann. Awgrymodd y gallai fod yn hen dduwies Geltaidd Annes neu Anno. Ychydig o ffynhonnau yng Nghymru sy wedi eu cysegru i Ann. Ni allai Tristan ddarganfod cyfeiriad at y santes yn hŷn 1689 lle mae ei henw wedi ei gerfio ar ddeial haul yn yr eglwys. Mae amheuaeth a oedd hon yn ffynnon sanctaidd. Fe’i galwyd yn virtious well sef fynnon rinweddol ac mae nifer o ffynhonnau yn cario’r enw yna yn yr ardal Roedd hefyd yn ffynnon ofuned a gellid gwneud dymuniad wrth y ffynnon . Pe byddai swigod yn ymddangos yn y dŵr cai'r person ei ddymuniad. Mae’n bosib hefyd mai rhyw Ann oedd yn gofalu am y ffynnon ers talwm ac mai hi rhoddodd ei henw i’r ffynnon. Mae blas sylffwr i’r dŵr a dywedir ei fod yn dda am wella colig. Gwelwyd fod carpiau wedi eu clymu i’r coed ger y ffynnon felly mae cyrchu ati hyd heddiw. Hefyd roedd eicon bychan o’r Forwyn Fair wedi ei osod uwchben y dŵr. Anna oedd enw mam Mair.

YR EISTEDDFOD GENEDLAETHOL

Cafwyd darlith arbennig iawn gan Angela Graham ar y testun Ffynnon Fair, Pen-rhys-Porth y Nefoedd. Disgrifiodd beth sy i’w weld ym Mhen-rhys. Mae’r cerflun carreg o Fair o Ben-rhys yn amlwg i’w weld gerllaw’r ffynnon (ST4987) a’r adeilad carreg ddiaddurn sy drosti. Yn y Canol Oesoedd roedd y ffynnon yn fan pwysig iawn a llawer o gyrchu ati. Cofnodwyd ei hanes mewn corff o farddoniaeth sy wedi goroesi. Daeth y fan i enwogrwydd ar ôl i ddelw bren o Fair yn dal y plentyn Iesu ymddangos yn wyrthiol yng nghanghennau derwen ac nid oedd modd ei symud oddi yno. Adeiladwyd capel ar ei chyfer. Bu gwyrthiau’n digwydd ar ôl ymdrochi yn y ffynnon- y deillion, y mud a’r byddar, rhai wedi eu parlysu a’r rhai a chornwydon arnynt i gyd yn cael iachâd .Yna rhoddwyd y gorchymyn yn 1538, gan Harri’r Wythfed, i ddinistrio’r gysegrfa fel man lle'r oedd arferion ofergoelus yn cael eu harfer. Aed a’r ddelw i Lundain i’w llosgi ynghyd â delwau eraill o brif gysegrleoedd Mair ym meili tŷ Thomas Cromwell yn Chelsea. Bu’r safle mewn dinodedd tan 1953 pryd y codwyd y cerflun Ein Harglwyddes o Ben-rhys, sy’n ddwy ar bymtheg troedfedd o uchder. Daeth miloedd ar bererindod i weld y cerflun a daeth yn fan sanctaidd unwaith eto. Adferwyd tŷ’r ffynnon gan Gyngor Bwrdeistref Rhondda ym 1977. Agorwyd eglwys rhyngenwadol Llanfair ym 1989. Gerllaw’r ffynnon a’r cerflun mae stad enfawr o dai cyngor. Bu yma broblemau cymdeithasol dyrys, ond bellach, wrth i Ben-rhys ddatblygu yn safle o bwys ysbrydol unwaith eto magwyd hyder a hunan barch yn y trigolion. Gall Pen-rhys fod yn borth i’r dwyfol ac i’r gwirioneddol ddynol ar yr un pryd. Daeth y pererinion yn dwristiaid . Ym mis Mai 2010 cyhoeddwyd adroddiad gan Bartneriaid Pen-rhys ac mae’n argymell gwella’r mynediad at adeilad y ffynnon. Bydd hyn yn adfer y safle i'w briod le megis man iachau, man heddwch a man gwerth pererindota ato, man i’w drysori gan bobl o bob ffydd a rhai di-gred. Daw’r ffynnon felly yn Borth y Nefoedd unwaith eto.

O GWMPAS Y FFYNHONNAU

FFYNNON ELAN, DOLWYDDELAN (SH 73675252)

FFYNNON BEUNO, CLYNNOG FAWR (SH41324945)

Bu cryn ofid am gyflwr Ffynnon Beuno, yng Nghlynnog gan fod hon yn ffynnon gofrestredig gan CADW ac un nodedig. Diolch i ddwy o’n haelodau, Helga Martin a Marian Elias am gadw llygad ar yr hyn sy’n digwydd. Dyma lun a dynnodd Helga o gyflwr truenus y ffynnon ddiwedd mis Gorffennaf 2012.

CYFARFOD CYNGOR Y GYMDEITHAS

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Ffôn: 01352 754458 cyfeiriad e-bost: gruffyddargel@talktalk.net

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcf

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff