Yn ôl llyfiau nodiadau’r Canon M.H.Lee (Llyfr Nodiadau 2, Archifdy Clwyd, Penarlag):

“Chadwell, which is just off the footpath between the village and Hanmer Mill, used to be highly valued in the neighbourhood. There was a custom of dressing it with flowers on Hanmer Wake Sunday — the first after Chad ’s Day ”

“St Chad ’s Well, a few hundred yards north of this village, is not now dressed annually as it was within memory. It is in one of the War (Wern) meadows.”

Ymddengys felly. Fod dathlu gŵyl Sant Chad wrth y ffynnon wedi darfod erbyn 1879: ac oni chyfrannodd difrodi’r ffynnon at hynny, gallwn dybio na fu o ddim cymorth i gynnal yr arfer.

Ymwelais â’r lle’r haf diwethaf. Fe’i ceir i’r gogledd - ddwyrain o Brook Lane Farm, yng Nghyfeirnod Grid Ordnans SJ 45319 40380. Mae dŵr yn llifo mewn ffosydd heibio i’r man, ond nid oes lle bu’r ffynnon ond twll dail poethion breision. Yn ôl un o drigolion y pentref bu peth cloddio ar safle’r ffynnon ar un adeg, a chafwyd hyd i jwg arian fechan, ond ni ŵyr beth ddigwyddodd i honno.

Un o flynhonnau Is-coed, wedi ‘i ffensio ond wedi ’i orchuddio â thyfiant.

Gan fy mod i yn y cyffiniau, achubais gyfle i ymweld a’r ffynhonnau hyn hefyd. Yn ôl taflen St Marys Well, Whitewell, (Paul Winchester, 1996) ”Roedd dwy ffynnon sanctaidd. Y naill islaw’r eglwys, wrth lan y nant sy’n llifo hyd ymyl deheuol y fynwent (SJ 49504 41376): a’r llall mewn cae‘r ochr draw i’r nant, myrnryn ychwaneg i’r de-orllewin (SJ 49481 41340) Gwelir y ddwy yn eglur ar fap Ordnans 1:4,000 y fro.

Dywed taflen Winchester fod clawr metel ar y ffynnon gyntaf, yr un agosaf at yr eglwys: ond er chwilio a chwalu nid oedd lliw ohoni. O gamu’r nant i’r cae gyferbyn, gellid gweld yr ail ffynnon yn ddigon eglur. Neu o leiaf safle’r ffynnon: twll go fychan yn y ddaear yn llawn tyfiant. Ond wedi’i leinio â gwaith cerrig, a’i amddiffyn gan bedwar postyn pren a rhwyll wifrog o amgylch. Y syndod oedd bod ffynnon arall fyth yn y cae hwnnw, tua SJ 496 414. ‘Roedd honnon yn fwy sylweddol o lawer, wedi’i leinio â gwaith brics, a chyda phwmp haearn gerllaw. Nid yw hon i’w gweld ar fap Ordnans i gwbl, ond mae’n amlwg y bu yno ers degawdau. Felly ‘doedd fawr ddim i’w weld, ond o leiaf yr oeddwn i wedi gweld bod o leiaf un o ddwy ffynnon sanctaidd Is-coed yn parhau i dystio i ffydd ein tadau yng ngalluoedd ei dyfroedd rhinweddol.

Fis Tachwedd diwethaf y rhoddwyd gwybod imi fod yr ail ffyrmon wedi diflannu: wedi’i llenwi â phridd, a’i hau â glaswellt, oherwydd ei bod hi “yn y ffordd wrth aredig”. Ffermwr y tir a’i dinistriodd, gan nad oedd hi, yn ei farn ef, ond twll sych yn y ddaear. Ymddengys mai’r un fu tynged y ffynnon wrth yr eglwys, hefyd: bod y sawl sy’n trin y lle hwnnw (ffermwr arall) wedi penderfynu codi lefel y tir trwy orchuddio’r cyfan â rhagor o bridd. Nid rhyfedd na fu imi’i chanfod.

F’ymateb cyntaf fu i e-bostio Ymddiriedolaeth Archeolegol Clwyd- Powys a CADW. Bûm wythnosau heb glywed : hwyrach y byddai neges Saesneg wedi ennyn ymateb. Yna ysgrifennais atynt, ac ymhen hir a hwyr cefais wybod gan yr Ymddiriedolaeth a chan CADW nad oedd dim y gallent ei wneud. Yn ôl CADW nid oedd na’r naill ffyrnnon na’r llall wedi’i dynodi’n Heneb Restredig. Dywed CADW y ceir disgrifiad o’r ffynnon gyntaf, yr un efo clawr metel, wrth yr eglwys, yn adroddiad Comisiwn Brenhinol Henebion Sir y Fflint 1912. Ni chofnodir unrhyw ddeunydd canoloesol na chynharach yn yr un o’r ddwy ffynnon. Er mwyn eu cofnodi’n henebion byddai’n rhaid iddynt “fodloni meini prawf trylwyr.”: ond gan fod y ddwy wedi’u claddu, nid oes modd eu hasesu rŵan. Y cwbl y gallai CADW ei wneud oedd gofyn imi a oedd gennyf unrhyw luniau o’r lle cyn y difrodi fel y gellid cynnig sylwadau.

Dwi ddim yn hollol anobeithiol. Mae palu pridd allan o ffynnon yn fwy trafferthus na’i llenwi, ond hwyrach fod modd darbwyllo. Efallai y byddai cofrestru swyddogol wedi atal y fandaliaeth: felly onid ydi’ch hoff ffynhonnau chi wedi’u cofrestru’n Henebion swyddogol erbyn hyn, mynnwch eu bod nhw felly

Diolch i’n Cadeirydd brwdfrydig, y Dr Robin Gwyndaf, am dynnu ein sylw at lythyr Philip Williams, 6 Bryn Llan, Llanrhaeadr yn rhifyn Mawrth o’r Bedol. Meddai:

(Braf yw gweld cymuned yn gwerthfawrogi’r ffynnon sanctaidd sy ganddynt. Dymunwn yn dda i drigolion Llanrhaeadr wrth iddynt gychwyn ar waith mawr a phwysig iawn. Gol.)

Ers talwm byddai’r Parchedig Meirion Roberts, a fu’n weinidog ar Bethania, Craig y Don, am nifer o flynyddoedd, ac yn gredwr cryf mewn iachau drwy ffydd, yn defnyddio’r dŵr o’r ffynnon yma at bwrpas meddgol. Dywedir bod Robin Ddu, yn y drydedd ganrif ar ddeg, wedi proffwydo y byddai Marl Hall gerllaw yn llosgi deirgwaith! Ar ôl pob tan byddai coeden yn tyfu wrth y muriau, a phan fyddai’r goeden yn cyrraedd uchder to’r plasty, yn a byddai’r lle yn llosgi! Yn rhyfeddol, digwyddodd hyn ddwywaith, ond ar ôl clywed am y broffwydoliaeth, y trydydd tro, llifiwyd y goeden cyn cyrraedd y to, ac achubwyd yr adeilad.

Yn rhfiyn Tachwedd 13eg, 1909 o’r Llandudno Advertiser mae John Roberts, Bryn Celyn, yn ysgrrfennu.

This well formerly stood in the grounds of Creigle, Church Walks; its name is suggestive. In former timed much lime stone was burned, and in this vicinity a quarry to raise stones for this purpose was situated directly behind the mansion of Creigle. Years ago, and before Llandudno began to develop as a health resort, lime kilns were situated near this quarry. Most of the lime in those days was used for agricultural purposes in the district; the lime from these kilns were considered of very fine quality. Why this well was called by this name we are not in a position to decide but probably because of its close proximity to these lime kilns.

Tybed a oes Ffynnon yr Odyn arall ar gael rhywle yng Nhymru? Ni allaf weld un yn The Holy Wells of Wales. Hwyrach y gall un o aelodau Cymdeithas Ffynhonnau Cymru ein helpu i ddod o hyd i un. (Gol)

Mae bryniau Moldafia yn eang a braf, yn las gan goedwigoedd ac ymhell o bob stŵr. Dyna pam y ceir ynddynt fynachlogydd gyda’r mwyafrif trawiadol a luniwyd erioed, eu waliau’n un o ddarluniau, y tu mewn a’r tu allan, a’r pererinion yn eu cyrchu heddiw fel ddoe. Ar wahân i’r sefydliadau mawrion, ceir rhai bychain sy’n gartref i ryw ddeg neu ddwsin o fynachod neu leianod, a rhai llai fyth, lle mae meudwyaid unig yn padereua’r bwlch rhwng y byd hwn a thragwyddoldeb. Meudwyes o’r fath oedd y Santes Theodora, a ganfu loches mewn ogof ger Sihla ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg.

Darllenais iddi godi’i dŵr yfed o ffynnon ar ben un o’r clogfeini ogylch ei hogof a bod y ffynnon honno bellach yn un santaidd, wedi’i chysegru, yn enw’r feudwyes. Gan i mi dreulio wythnos yn yr ardal honno llynedd, rhaid oedd imi alw heibio. Ond nid ar chwarae bach yr oedd gwneud hynny. Chwiliodd y feudwyes am fan anghysbell, ac er i’r byd newid y tu hwnt i bob dychymyg yn ystod y tair canrif ddilynol, mae gofyn bod yn benderfynol os am ymweld â’r lle heddiw. Y mae tua phum milltir o’r ffordd fawr agosaf, hyd lôn gerrig garw sy’n dringo tua mynachlog fechan Sihla. Toc cyn cyrraedd yno, gwelir arwyddion yn cyfeirio’r pererinion i ben llwybr tuag at ogof Theodora.

Lle braf i gerdded ynddo yw’r goedwig uchel, a buan y cyrhaeddir nifer o feini enfawr sydd fel petaent ar gychwyn i lawr y llethrau Mewn hollt o dan un ohonynt y treuliodd Theodora ran helaeth o’i hoes ac y mae’r gysegrfa fechan yno eto’n nod ymweliadau’r ffyddloniaid. O holi am y ffynnon cyfeiriwyd fi at glogfaen arall, ar ymyl dibyn, ac ysgol bren wedi’i hoelio wrthi. Wedi ei hoelio- ond nid ag unrhyw olwg ar reolau iechyd a diogelwch. Wrth imi’i hesgyn dechreuodd simsanu a symud ychydig o wyneb y garreg. Pe bawn gall, nis mentraswn: ond wedi ymdrechu cymaint i gyrraedd y lle, nid oeddwn am ddiffygio rŵan. Gan ofyn nawdd Theodora, dringais yn araf tua’r copa, heibio i dro yn yr ysgol a roddai imi gyfle da i weld cymaint o ffordd oedd rhyngof a’r llystyfiant islaw, a pha mor dila oedd y mymryn canllaw a ohiriai fy mynediad i’r tragwyddol leoedd.

Oedd, ’roedd yno ffynnon o fath ar ben y graig: twll petryal tua dwy droedfedd wrth dair wedi’i naddu o’r garreg heb ddiferyn ynddo. Mae’n amheus gennyf a fu yno erioed darddle: rhaid bod Theodora wedi dibynnu arno i gronni dŵr glaw, y dlawd. Yna’r rhan waethaf: ceisio sefyll ar ben y graig, er mwyn medru tynnu llun o’r ffynnon. Gan bwyll bach y ceisiais sefyll ac ymsythu, heb nemor droedle diogel, a’r dibyn fel petai’n ceisio fy nhynnu ato. Tynnais y llun, yna’n araf deg euthum i lawr, ar fy mhedwar, ac yna wysg fy nghefn yn ôl i lawr yr ysgol ansad. Da calon gennyf fu cyrraedd y gwaelod: gobeithiaf y cytunwch fod llun gwrthrych fy nhrafferth o ryw ddiddordeb.

Er mai ond pentwr o gerrig oedd ar safle’r ffynnon ar ôl i ffermwr ei chau i fyny yn y chwedegau oherwydd fod ei stoc yn syrthio i mewn iddi, o leiaf ‘roedd hi yno.

Mae’r mater yn nwylo ’r Cyngor Cymuned ac rwyf fi a’r clerc wrthi’n edrych i mewn i beth y gallem ei wneud i adfer y safle yn ôl i’r cyflwr ag y bu tan yn ddiweddar. Rydym hefyd yn cysidro cysylltu â’r CPRW. A yw’r Gymdeithas wedi cysidro creu e-betisiwn i Lywodraeth Cymru i gael deddfau i orfodi tir feddiannwyr i ail godi ffynhonnau ac henebion eraill yng Nghymru sy wedi eu dinistrio, yn ogystal a deddfu rhag iddynt gael eu chwalu?

(Rydym i gyd yn teimlo mor ddiymadferth yn wyneb dinistr fel hyn. Dyrna pam bod rhaid cael Ymddiriedolaeth fydd â dannedd a statws i weithredu a dylawnwad i argyhoeddi tirfeddiannwyr, a’r cyhoedd yn gyffredinol o bwysigrwydd ein ffynhonnau, nid yn unig yn y gorffennol ac fel rhan o’n hanes a’n traddodiadau, ond ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Gol)

Daeth yn amser adnewyddu tâl aelodaeth unwaith eto i’r aelodau hynny nad ydynt yn talu drwy’r banc nac yn aelodau am oes. Gwelwch bod ffurflen yn yr amlen os oes angen un.

Saundra Storch, Pontyberem

Eleni bydd y Gynhadledd Ffynhonnau flynyddol yn digwydd ar Sadwm a Sul Medi 15fed—16eg yng Nghasnewydd ar gampws Caerllion. Am fwy o fanylion cysylltwch 6

PABELL Y CYMDEITHASAU 2 AM UN O’R GLOCH

darlith gan

ANGELA GRAHAM

a Chyfarfod Cyffredinol byr i ddilyn

Cyhoeddir LLYGAD Y FFYNNON gan GYMDEITHAS FFYNHONNAU CYMRU

Argreffir gan EWS COLOURPRINT, Stad Ddiwydiannol Pinfold, Bwcle, Sir y Fflint

Golygydd: Eirlys Gruffydd, Argel, 4 Parc Hendy, Yr Wyddgrug, Sir y Fflint. CH7 1TH

Ff6n 01352 754458 Cyfeiriad e-bost: gruffyddargel@talktalk.net

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
GWEFAN CYMDEITHAS FFYNHONNAU CYMRU:www.ffynhonnsu.Cymru.org

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff