Hap a damwain oedd imi godi llyfr y Parch. F. G. Llewellin, The History of Saint Clodock: British King and Martyr (Manceinion: John Heywood Ltd., 1919) mewn siop yn y Gelli Gandryll. Dyma a ddywed ynglŷn â Ffynnon Glydog yno.

“Just a little distance from the church, and reached by crossing Monnow Bridge, may be seen St. Clodock’s Well with its perennial flow of crystal water…While there must have been traditions attached to this…these are irrecoverably lost……in a drought such as the summer of the year 1919 brought us, the local point of view is simply this, “as many as a dozen come here in an evening to draw, but the spring never fails and the water is as good as any for miles around.”

Y mae mor garedig â chynnwys ffotograff o’r ffynnon, hefyd, a datgan y’i cheir ar lan chwith Mynwy, ger Rhyd Glydog, ychydig islaw’r bont. Allwn i ddim colli’r cyfle, na allwn? Felly i ffwrdd â fi i Ferthyr Clydog, sef y “Clodock” ansoniarus yn Swydd Henffordd. Diolch i’r ffotograff, llwyddais i ganfod y ffynnon heb fawr o drafferth: ond y mae lefel y llwybr wedi codi ers tynnu’r ffotograff ym 1919, ac nid oes i’w weld, ar hyn o bryd, ond rhan uchaf y gist garreg sy’n cynnwys y dŵr, a’r grawen betryal sy’n gaead arni. Mae dŵr i’w weld yno, ond y mae ymhell o fod yn grisialaidd, ac y mae’n amlwg nad yw’n llifo fel y bu. Hwyrach y gellid ei hadfer, i raddau helaeth, o’i charthu. Yn ôl Lives of the British Saints gan Baring-Gould a Fisher, dywedir mai brenin doeth ar Ewas yn y bumed ganrif oedd Clydog. (Mae’r ardal heddiw yn rhannol yn Swydd Henffordd ac yn rhannol yn Sir Fynwy.) Roedd merch i fonheddwr wedi syrthio mewn cariad ag ef ac am ei briodi. Ond roedd dyn ifanc arall o dras a’i fryd ar briodi’r ferch ac er mwyn sicrhau na fyddai Clydog yn ei chael ymosododd arno pan oedd allan yn hela a’i ladd. Cludwyd ei gorff ar gart oedd yn cael ei dynnu gan ychen at lan afon Mynwy lle'r oedd rhyd ond gwrthododd yr anifeiliaid groesi. Penderfynwyd felly i adeiladu eglwys a’i chysegru i Glydog ar yr union fan honno.

Wrth i chi yrru hyd y lôn i Batrisw, o gyfeiriad y Fenni, ceir tro sydyn i’r dde yn union cyn dringo’r rhiw i’r eglwys ei hun. Yng nghesail y tro hwnnw, ar ymyl coedlan gonwydd, ceir Fynnon Iws. Gellir gadael y car wrth y drofa, a chroesi’r lôn at y darddell.

Dywedir mai yma y safai cell wreiddiol Isw Sant, ac y mae’n amlwg fod gan rywrai meddwl mawr o’r ffynnon hon. Mae yna waith cerrig yn ei hamgáu a’i thoi, ac addurnir yr adeiladwaith hwn ag amryw drugareddau: croesau wedi’u llunio o frigau; darnau arian (rhwng y cerrig, mewn potyn bach, ac yn y dŵr ei hun); mwclis a phaderau, a braich doli blastig. Gellir esbonio’r mwyafrif ohonynt. Hen arfer, er enghraifft, yw gadael wrth ffynnon lun neu fodel o’r rhan hwnnw o’r corff y dymunir ei hiachau: ond allwn i ddim esbonio’r pen ci tegan meddal sy’n syllu allan o gilfach rhwng y cerrig, onid y gobeithir bod Isw’n barod i eiriol ar ran anifeiliaid anwes, hefyd.

 Atgyweiriwyd y ffynnon yn o ddiweddar gan gybiaid lleol, tan arweiniad oedolion goleuedig. Byddai’n well o’i glanhau drachefn, ond ni fyddai hynny’n waith mawr. Enw’r ffrwd sy’n llifo o’r ffynnon yw Nant Mair. Dywedir fod y sant wedi ei ladd gan deithiwr oedd wedi derbyn croeso a chynhaliaeth ganddo yn ei gell syml. Ymwelodd Richard Fenton â’r ffynnon yn 1804 gan ddisgrifio’r mannau arbennig yn y muriau lle gadewid gwrthrychau oedd wedi eu hoffrymu i’r sant. Diddorol yw sylwi bod yr arfer yn dal hyd heddiw.

Nododd Fenton hefyd bod yno gwpanau i godi’r dŵr o’r ffynnon er mwyn yfed ohoni. Roedd bri mawr ar y ffynnon yn y dyddiau a fu fel man lle gellid derbyn iachâd o amrywiol afiechydon. Mae hefyd Ffynnon Fair ym mhlwyf Patrisw ond nid yw ei lleoliad yn hysbys ar hyn o bryd.

Dengys mapiau Ordnans safle’r ffynnon hon yn o eglur, ar y dde i’r llwybr o’r ffordd fawr i fferm Penbryn cenna. Yn anffodus, dyna’r cwbl y gallaf ei ddweud amdani, oherwydd y mae’r tir yno’n un trwch o redyn, dail poethion, mieri a llwyni, ac nid oes modd gweld dim. Dylai’r ymchwiliwr penderfynol sicrhau caniatâd y deiliad tir, ymarfogi â phladur, a gweddïo am nerth bôn braich.

Nid oes dim dirgelwch ynglŷn â bodolaeth ffynnon yno, ar un adeg, o leiaf. Gwelaf ar y rhyngrwyd fod yno drac rasio ceir o’r enw “Saints Well Racetrack”: ond ni ŵyr neb pa sant neu saint a goffeir yma. Saif ym mhlwyf Abaty Cwm Hir, sydd dan nawdd Mam Duw: ond cyn codi’r abaty, bu ym mhlwyf eang Llanbister. Cysegrwyd honno yn enw Cynllo Sant, ond cynhwysai gapeli Padarn, Anno, Mair a Mihangel hefyd, ar un adeg. Yr eglwys agosaf at y ffynnon yw Sant Harmon, tan nawdd Garmon Sant.

A dyna’r pedair. Darlun eithaf cynrychioladol o amryw gyflyrau ffynhonnau sanctaidd ein gwlad, mi gredwn.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Cynhaliwyd cyfarfod o Bwyllgor Iechyd Pont-y-pŵl ar Fedi 29^ain a rhoddwyd deiseb gan nifer sylweddol o’r ardalwyr yn cwyno nad oedd ganddynt ddŵr glân i’w yfed. Nodwyd for y ffynnon a ddefnyddiwyd ganddynt a chan eu hynafiaid am genedlaethau wedi ei difwyno gan y Rheithor a’i chladdu o dan dunelli i gerrig. Roedd llwybrau cyhoeddus a fu’n fan tramwyo at y ffynhonnau ers cyn cof wedi eu cau’n fwriadol. Gofynnwyd i’r pwyllgor edrych i mewn i’r mater. Penderfyniad y pwyllgor oedd y dylai’r mater gael ei dynnu i sylw’r awdurdodau yn Llundain oedd yn arolygu gwaith y byrddau iechyd lleol. Aeth y Rheithor oddi cartref am dair neu bedair wythnos ond gofynnodd i’r heddlu anfon cwnstabliaid i gadw’r heddwch yn y fro. Roedd yn amlwg fod gan y Rheithor bobl oedd o’i blaid gan fod hanes am ei haelioni ar ei gost ei hun i blant y National School yn cael sylw yn y papur at Hydref yr 11eg. Tra roedd y Rheithor oddi cartref aeth y pentrefwyr ati i geisio cloddio drwy’r cerrig at y ffynnon a hynny ym mhresenoldeb aelodau o’r Pwyllgor Iechyd. Wedi pum awr o waith caled gwelwyd fod y ffynnon yn llawn carthion a gwydr er bod y Rheithor wedi gwadu hynny. Pan ddychwelodd y Rheithor caewyd y ffynnon a gosod ychwaneg o gerrig drosti.

Yn Ionawr 1874 ymddangosodd adroddiad cryf o blaid y Rheithor yn y papur. Dywedwyd ei fod wedi gwasanaethu’r fro am ddeng mlynedd ar hugain a rhoddwyd anrheg o ddysgl arian iddo gan y plwyfolion. Llofnododd cant a hanner ohonynt ddeiseb oedd yn dweud fod bywyd y Rheithor wedi bod yn ddilychwyn a’u bod yn gobeithio y cai ef a’i briod flynyddoedd llawr eto yn eu plith.

 Er chwilio yn nhudalennau’r papur am weddill y flwyddyn a thrwy 1875 ni welwyd cyfeiriad pellach at y ffynnon yn Goytre. Tybed a ddaw mwy o wybodaeth i’r golwg yn y dyfodol?

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Yn ystod y diwrnod trafodwyd y posibilrwydd o greu ymddiriedolaeth fyddai’n dod a nifer o asiantaethau sy’n ymddiddori yng nghadwraeth ffynhonnau at ei gilydd. Byddai hyn yn codi statws cymdeithas fel Cymdeithas Ffynhonnau Cymru ac yn dod a’n gwaith i fwy o amlygrwydd. Yn 2011 bwriedir cynnal y gynhadledd flynyddol hon yn Nhreffynnon, sir y Fflint ar benwythnos Medi 10^fed -11^eg Bydd manylion ar gael yn rhifyn yr haf o Llygad y Ffynnon.

CROESO I AELODAU NEWYDD

Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed

Patricia D. Wright, Rhydychen

Margaret M. Phillips, Tyn’r Eithin, Tregaron

GWEITHGAREDD WELLSPRINGS:  

Mor aml y gwelwyd plantos

Hen Ysgol dda Foel Gron

Yn rhedeg am y cyntaf

I yfed dyfroedd hon!

Ond llawer un fu’n chwareu

O’i deutu’n llon ei wêdd,

Sydd erbyn heddyw’n gorwedd,

Yn dawel yn ei fêdd.

I lawr ar fron y llechwedd, rhwng Ffynhon Arian ag Aberoch, ond ei bod ychydig yn fwy i’r aswy, ar dir Assheton Smith, y mae y ffynhon hon. Amlygir hi gan fur pedwar-onglog (square), tua llathen o drwch, a dwy lath o uchder, fel nas gellir myned i fewn iddi, ond trwy ddôr derw yn yr ystlys. Dosberthir ei baddon yn ddwy ran, gan ganolfur o feini wedi eu gweithio yn ofalus; ac y mae yr adran fwyaf ohono yn mesur pedair llathen o hyd a thair o led, a’r lleiaf tua llathen o led ac ychydig yn rhagor o hyd. Ffurfiwyd grisiau i fyned i lawr i’r dwfr, ac y mae seddau cerryg ar bwys y mur tu fewn yn yr ochr Orllewinol a’r ochr Ddwyreiniol. Fel y dengys trefniadau y Ffynhon, yr oedd rhan o honi i’r claf ymdrochi, a’r rhan arall iddo i yfed ei dwfr. Dywed Traddodiad mai yr achos cyntaf o’i sefydliad ydoedd ymweliad dyn dall, yr hwn, ar ol golchi ei lygaid yn ei dyfroedd oerion, a gafodd ei olwg. Hysbysir ni fod llawer yn ei mynychu yn y blynyddoedd a aethant heibio, ac wedi eu hiachâu. Gan ei bod yn tarddu mewn mangre mor dlawd, a llecyn mor ddiaddurn, a chan ein bod yn gweled yma ffrwyth llafur nid bychan, a chryn lawer o dreuliadau mewn arian yn yr holl gelfyddydwaith, tueddir ni i gredu fod rhyw sail i’r honiadau uchod, beth bynag sydd wir. Pa un ai yn gadarnhaol ynte yn nacäol y derbynir yr hyn a welwn â’n llygaid ac a glywwn â’n clustiau yng nghylch y Ffynhon Fyw, trueni mawr fod neb wedi caniatâu i blant chwarëus y lle i labyddio ei dyfroedd â meini, nes maent bron wedi ei llanw!

Ym mis Awst 2010 roedd pentre’ Wormhill yn Swydd Derby wedi dewis Dewi Sant fel ei thema i addurno ffynnon. Roedd merch yno yn gwerthu cardiau a chawsom sgwrs efo hi. Roedd hi’n hoff iawn o Dyddewi a bob amser yn treulio’i gwyliau yn Sir Benfro. I ni roedd yn arbennig iawn gweld mai ein nawdd Sant ni ein hunain oedd wedi ei ddewis, er eu bod nhw ( a ninnau ar y pryd) heb fod yn agos i Gymru. Eglurodd mai hi oedd un o’r ddwy oedd wedi creu’r gwaith. Edmwnd Tudur, tad Harri Tudur yw’r marchog ar yr ochr dde. Oddi tano mae wyneb dyn gwyrdd o gerflun ar y nenfwd. Ar yr ochr chwith mae angel sydd ar yr organ yn y gadeirlan ac oddi tano mae pen llew, sy’n cynrychioli Sant Marc, o gapel y Forwyn Fair yn yr eglwys. Palas yr Esgob a welir yn y gofod ar ffurf hanner lleuad uwchben y prif ddarlun. Defnyddiwyd pethau naturiol fel dail, petalau blodau ac ati i wneud y cyfan o’r addurniadau. Mae’r gwaith yn eithriadol o gelfydd ac anodd credu sut y gall petalau wedi eu gwasgu ar fwrdd wedi ei orchuddio â chlai ddangos adeilad mor fawreddog â chadeirlan Tyddewi mewn modd mor gywrain.

Pentre’ ag iddo hanes diddorol yw Eyam. Daeth y pla i’r lle o Lundain yn 1665 mewn parsel o ddefnyddiau a anfonwyd at y teiliwr, George Vicars. Roedd yn llawn chwain oedd wedi eu heintio can y pla. Gan fod y defnyddiau yn wlyb fe’u rhodiwyd y tu allan i sychu a lledodd y chwain y pla drwy’r pentre’ . Y teiliwr oedd y cyntaf i farw. Ar gyngor y Rheithor, William Mompesson, torrodd y pentre’ bob cysylltiad â phentrefi eraill yr ardal. Gadawyd bwyd iddynt ger ffynnon ar y tir uchel uwchlaw Eyam. Bu farw llawer o’r trigolion, yn eu plith gwraig ifanc y Rheithor. Mae’r Sul olaf yn Awst bob blwyddyn yn cael ei alw yn Plague Sunday pryd y cofir am aberth y pentrefwyr. Buom yn Eyam ddwywaith, Y tro cynta’ dyma gyrraedd cwr y pentre’ a gweld arwydd bod y ffordd ar gau oherwydd y carnifal! Mi wnaethom wastraffu dipyn o amser yn mynd rownd yn y car i edrych be welem ni, a mynd yn ôl yno wedyn, ond roedd y carnifal yma’n glamp o ddigwyddiad a’r parêd yn dal heb orffen! Dangosodd rhywun i ni le o barcio, heb fod dan draed, a chawsom weld mymryn ar y pentre’, ond aethom yn ôl yno drannoeth i weld y lle yn iawn. Roedd y tywydd wedi amharu ar rai o’r addurniadau ar y ffynhonnau. Cawsom fynd i’r amgueddfa a gweld hanes y pentre’n ei ynysu ei hun rhag i neb o’r tu allan ddal y pla.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Yn 2008 cyhoeddodd Phil Cope- sy’n aelod o Gymdeithas Ffynhonnau Cymru y gyfrol fendigedig Holy Wells:Wales (220 o dudalennau) a gyhoeddwyd gan gwmni argraffu SEREN, Pen-y-bont ar Ogwr. Mae hon yn gyfrol fyddai’n harddu unrhyw silff lyfrau ac ynddi mae darluniau eithriadol o rhai o’n ffynhonnau amlycaf a chyfeirnod map i bob un. Pris y gyfrol yw £20. Yn wir mae’r lluniau yn syfrdanol ac mae Phil wedi llwyddo i ymweld â rhai ffynhonnau na chafodd neb arall y fraint o wneud hynny. Mae’r lluniau yn gofnod pwysig iawn o’r gorffennol y dylid eu trysori i’r dyfodol.

Bellach mae Phil wedi mynd ar daith trwy Gernyw ac mewn cyfrol Holy Wells: Cornwall (250 o dudalennau - pris £20) mae’n disgrifio lleoliad y ffynhonnau ac yn rhoi nifer o luniau o bob un. Mae’n ddiddorol cymharu adeiladwaith y ffynhonnau hyn a’r rhai sy gennym ni yma yng Nghymru. Ceir rhai sy a dim ond cerrig diaddurn o’u cwmpas ond yn fwy aml na pheidio ceir adeilad o gerrig nadd dros y tarddiad. Mae nifer o ffynhonnau wedi eu cysegru i seintiau sy’n adnabyddus i ni yma yng Nghymru megis Cybi, Dewi a Non, Cain, Cenwyn a Mihangel. Bydd ymwelwyr yn gadael clytiau, blodau neu hyd yn oed ddoliau wrth ambell ffynnon. Mae’n amlwg fod pobl Cernyw yn parchu ac yn gofalu am eu ffynhonnau sanctaidd yn llawer gwell na ni, ac yn manteisio arnynt i ddenu ymwelwyr a chodi statws y ffynhonnau. Mae ein cefndryd Gwyddelig yn Iwerddon yn gwneud yr un fath. Onid yw’n amser i ni yng Nghymru ddeffro i bwysigrwydd a chyfoeth ein treftadaeth cyn ei bod yn rhy hwyr? Mae cwmni cyhoeddi SEREN yn cynnig gostyngiad o £5 i bobl sy’n prynu’r ddwy gyfrol gyda’i gilydd. Mewn sgwrs ar y ffôn dywedodd Simon Hicks, cyfarwyddwr y cwmni wrthyf y byddai’n barod i roi nawdd ariannol i Gymdeithas Ffynhonnau Cymru am bob cyfrol sy’n cael ei phrynu gan aelodau’r Gymdeithas. Peth am brynu’r ddwy gyfrol? Maent yn edrych yn hapus iawn ochr yn ochr â’i gilydd ar y silff lyfrau. Dyma gyfle i ddefnyddio’r tocynnau llyfrau a gawsoch fel anrhegion adeg y Nadolig. Os byddwch yn mynd i Gernyw yn ystod y flwyddyn bydd y gyfrol yn sicr o gyfoethogi eich ymweliad a’r rhan Geltaidd hon o Loegr.

Dyma fanylion cwmni SEREN: 57 Nolton St, Peny Bont ar-Ogwr, (Bridgend) CF31 3AE

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Cyhoeddir LLYGAD Y FFYNNON gan GYMDEITHAS FFYNHONNAU CYMRU

Argreffir gan EWS COLOUR PRINT, Stad Ddiwydiannol Pinfold, Bwcle, Sir y Fflint

GOLYGYDD: Eirlys Gruffydd, Argel, 4 Parc Hendy, Yr Wyddgrug, Sir y Fflint CH7 1TH