YMWELIAD AG IWERDDON

gan Howard Huws

Fis Awst euthum ar bererindod i Gonnemara, ac wrth yrru rhwng Clonmacnois a Shannonbridge yn Swydd Offaly, digwyddais weld arwydd ffordd a’m cyfeiriodd at Ffynnon Saraín Sant. Mae’r Gwyddelod yn rhagori arnom ni’r Cymry yn hynny o beth, a dangosir safle pob ffynnon sanctaidd hysbys ar eu cyfres mapiau “Landranger”, hefyd. O na bai yma eu tebyg!

Bullán na Sύile

Y diwrnod canlynol glaniais ar ynys Árainn Mór, lle dangosodd dywysydd imi ddwy ffynnon arall. Neu ddwy ffynhonnell, ddylwn i ddweud, oherwydd “bullán” oedd y cyntaf ohonynt. “Bullán” yw carreg â phant neu bantiau ynddi; ôl pen-glin sant, medd rhai, ôl malu mwynau yn yr hen oesoedd, medd eraill. Boed a fo, mae dŵr yn tueddu i grynhoi yn ambell i bullán, a chredir fod i’r gwlybwr hwnnw ei rinweddau. Iachau llygaid dolurus yw rhinwedd Bullán na Súile (“Bullán y Llygaid”) Árainn Mór, ac fe’i ceir yng ngodre un o’r cloddiau cerrig hynny sy’n nodweddu’r ynys. Bu ond y dim i weithwyr anwybodus ei falu’n ddiweddar, ond llwyddodd y tywysydd i’w arbed.

Nepell oddi wrtho ceir ffynnon llawer fwy sylweddol, Tobar na Naomh (Ffynnon y Saint) yn ymyl adfail Teampall na Naomh, sef Eglwys y Saint (Y Pedwar (Sant) Teg, a bod yn fanwl). Fel yn achos llawer o ffynhonnau Iwerddon, mae defod neilltuol, “pattern”, i’w chyflawni os ydych am gymorth trwy gyfrwng y dyfroedd. Yn yr achos hwn, rhaid codi saith carreg gron o bentwr gerllaw’r tarddle, a cherdded saith gwaith o amgylch y ffynnon a’r eglwys, gan weddïo. Pob tro yr eir heibio i’r ffynnon, gollyngir un garreg yn ôl ar y pentwr. Wedi bwrw’r garreg olaf, gellir yfed o’r dŵr, a mynegi dymuniad: ond yn yr achos hwn, rhaid gwneud hynny er budd rhywun arall, nid er eich mwyn chi’ch hun. Roedd yn y ffynnon roddion (paderau, darnau arian ac ati), ac yn ôl y tywysydd tystiai hyn fod y ffynnon yn “weithredol”.

Tobar na Naomh

Aros yn Letterfrack yr oeddwn, a chefais wybod bod ffynnon sanctaidd yn ymyl adfeilion Eglwys y Saith Merch (Teampall na Seacht Iníon) yn Renville, ychydig filltiroedd i ffwrdd. Euthum yno’n blygeiniol, ac er nad anodd fu canfod yr eglwys, nid oedd ffynnon i’w gweld. Wedi cryn straffaglu o gwmpas caeau corslyd, a chrwydro i fuarth fferm, roeddwn ar fin rhoi’r gorau iddi pan benderfynais fwrw golwg arall ar y map. Ac o’i astudio’n drylwyr, mynd hyd lwybr mwdlyd iawn nad arweiniai i unman, i bob golwg. Dringais fryncyn, ac o godi uwchlaw’r cloddiau, gallwn weld y Ffynnon y Saith Merch yn swatio rhwng llwyni eithin.

Ffynnon y Saith Merch

Ffynnon Sanctaidd Ynys Omey

Ffynnon Brenin y Saboth

Y ffynnon olaf yr ymwelais â hi oedd Tobair Rí an Dhomhnaigh, “Ffynnon Brenin y Saboth” yn Kilgeever, i’r gorllewin o Westport yn Swydd Mayo. Eto, ffynnon ddigon amlwg, da ei chyflwr, â gwaith cerrig amdani. Gosodwyd cerflun bychan, lliwgar o Grist yn nillad brenin ar gromen y ffynnon, ond nid oedd yno ddim cerrig crynion na phaderau i’w gweld. Gwelais, serch hynny, fod y safle’n un “gweithredol”, oherwydd yn adfail eglwys gerllaw ceir carreg fedd, yn dyddio o ganol yr 1880au, yn wastad â’r llawr. ‘Does dim anarferol yn hynny: ond y mae croes a chylch wedi’u hysgythru’n ddwfn ar y maen hwn, ac nid gan y saer maen a’i lluniodd. Yn hytrach, mae cannoedd o bererinion hyd y blynyddoedd wedi crafu’r groes a’r cylch a thameidiau o lechfaen, gan weddïo. Tystiai darnau bach o lechfaen a adawyd ar y garreg nad yw’r arfer wedi peidio. Er gwaethaf difetha’r eglwys, parheir i ofalu am y man: ac fel ffynnon hesb Ynys Omey, nid yw ei chyflwr yn amharu ar ei sancteiddrwydd.

Croes y Pererinion Kilgeever

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

YR HYBARCH ABAD DAD DEINIOL

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

HOWARD HUWS O FLAEN YR ARDDANGOSFA

Ar Fedi 13^eg a 14^eg cynhaliwyd cynhadledd ar Ffynhonnau Cymru ym Mhrifysgol Bangor. Fe’i trefnwyd gan y Dr. Madeline Gray o Brifysgol Casnewydd. Cafwyd dwy ddarlith ddiddorol iawn am Ffynnon Fair ym Mhenrhys.(ST 0094) Soniodd Angela Graham, Caerdydd, am le’r ffynnon yn y gymuned a’r adfer a fu arni, y pereindota sydd ati heddiw a’r ŵyl a gynhelir yno. Canolbwyntiodd Dr. Madeline Grey ar lle’r ffynnon hon yn storiâu o’r Oesoedd Canol. Gwerthfawrogwyd cyfraniad Elias Owen, yn casglu a chadw gwybodaeth am ffynhonnau yn y bedwared ganrif ar bynmtheg gan Tristan Grey Hulse a chafwyd braslun o’r gwaith ymchwil sy ar droed ym Mhrifysgol Llanbedr-Pont-Steffan gan y Dr. Jonathan. M. Wooding. Cafwyd arddangosfa a sgwrs am waith Cymdeithas Ffynhonnau Cymru a’r cyfan yn cael dderbyniad da. Hefyd roedd cyfeillion Wellsprings yno gydag arddangosfa broffesiynol iawn. Mae’n ymddangos bod diddordeb yn y ffynhonnau ar gynnydd a’r pwnc bellach yn cael ei ystyried yn faes addas i haneswyr ac academyddion ymddiddori ynddo. Bydd nifer o fyfyrwyr o dan arweiniad Dr Jonathan Wooding yn gwneud arolwg o ffynhonnau Ceredigion yn y dyfodol. Ar y Sul Medi 14eg ymwelwyd â nifer o Ffynhonnau ym Môn. Bu Howard Huws gyda’r criw aeth o gwmpas y ffynhonnau ac edrychwn ymlaen at gael adroddiad ganddo yn y dyfodol. Mae’n bosib y bydd y gynhadledd hon yn dod yn un flynyddol. Gwych!

EIRLYS A KEN YN MWYNHAU’R GYNHADLEDD

PYTIAU DIFYR... PYTIAU DIFYR...PYTIAU DIFYR

Yn y gyfrol The County Coast Series – The South Wales Coast, gan Ernest Rhys a gyhoeddwyd yn 1911, ceir cyfeiriadau am nifer o ffynhonnau ardaloedd yr arfordir yn siroedd Mynyw, Morgannwg, Caerfyrddin a Phenfro. Mae ei sylwadau yn rhoi darlun i ni o gyflwr y ffynhonnau hyn ganrif yn ôl.

Ar dudalen 41 mae’n disgrifio’r dirwedd goediog lle y dywed fod Dafydd ap Gwilym wedi crwydro wrth aros yng nghartref Ifor Hael, Gwern -y-Cleppa ger Maesaleg neu Bassaleg fel ei gelwir heddiw. Wedi mynd heibio’r orsaf croesodd y bont dros yr afon Ebwy a cherdded ar hyd llwybr oedd yn arwain at fferm Ffynnon Oer. (ST 2785) Tybed a yfodd Dafydd o ddŵr y ffynnon ar ei daith i ymweld â llys Ifor Hael?

Yn y Drenewydd yn Notais (Newton Nottage) mae Ffynnon Sant Ioan (SS 8377) lle mae’r dŵr yn felys. Mae traddodiad fod lefel y dŵr yn codi ac yn gostwng gyda’r llanw. Gerllaw iddi, i gyfeiriad y de-orllewin mae olion cylch cerrig hynafol. Tua 1820 roedd yn arferiad i fynd i’r cylch ar Alban Hefin- Mehefin 21- a chynnau coelcerth yn y cylch, taflu cosyn bychan o gaws dros y tân ac yna neidio dros y llwch wedi i’r tân ddiffodd.

Yn Llansteffan, ar lan aber yr afon Tywi mae Ffynnon Antwn (SN 3410) . Gellir mynd ati, meddai, wrth ddilyn llwybr sy’n mynd islaw’r castell ond uwchlaw’r traeth. Synna fod y ffynnon wedi ei chadw mewn cyflwr da gyda’r gwaith cerrig yn gywrain a’r agen yn y mur lle y gosodid delw o’r sant yno o hyd. Roedd cred bendant yn effeithiolrwydd y dŵr i wella nifer o anhwylderau, ond yn enwedig rhai oedd yn effeithio’r golwg. Roedd dŵr y ffynnon yn cael ei ddefnyddio gan y bobl leol ddechrau’r ugeinfed ganrif ac roedd rhaid taflu pin i’r ffynnon ar ôl ymweld â hi. Meddai’r awdur. “Nid yw pin yn ddim i ni, ond yn y gorffennol roedd yn eiddo gwerthfawr i wragedd tlawd. Hawdd yw dychmygu’r pererinion yn penlinio mewn gweddi ger y ffynnon gan ddeisyf am wellhad.”

Yn sir Benfro mae’n nodi’r ffynnon yn Bosherton a Ffynnon Gofan.(SM 9692) Mae’r ffynnon mewn capel bychan hanner ffordd i fyny’r clogwyn ger y môr. Dim ond rhywun ar ben ei dennyn ac yn barod i wneud unrhyw beth i wella o’i anhwylder a fyddai’n barod i fentro’r llwybr i’r ffynnon gerllaw’r capel a phenlinio yno mewn gweddi i’r sant, meddai.

Yn Nhyddewi mae’n ymweld â Ffynnon Non (SM 7525) Mae tua hanner canllath i’r chwith o’r llwybr cyn cyrraedd Capel Non. Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif roedd mur o gwmpas y ffynnon a rhaid oedd i’r awdur ddringo drosto i gael mynediad i’r ffynnon. Yfodd o’r dŵr gan ddweud ei fod yn felys a chlir a theimlodd wedi ei adnewyddu ar ôl ei yfed. Roedd y ffynnon yn dal mewn bri a phinnau yn cael eu taflu iddi er mwyn sicrhau dymuniad- ffynnon gofuned. Bydd arian a adewir mewn agen ar yr ochr chwith yn adeiladwaith y ffynnon yn siŵr o ddiflannu!

Yng Ngheredigion mae’n nodi Ffynnon Ddewi (SN 3852)rhwng y bedwaredd ar ddeg a’r bymthegfed garreg filltir ar ochr y ffordd rhwng Aberteifi ac Aberaeron. Dywedir bod Dewi ar ei ffordd o Dŷ Ddewi I Henfynyw ger Aberaeron. Arhosodd i fwyta ei grystyn sych a daeth daeth syched arno. Wrth iddo fendithio’r bara cododd tarddiad i ddŵr pur o’r ddaear wrth ei draed er mwyn ei ddisychedu.

Mae’r awdur yn sôn am Ffynnon y Priordy (SH 5948) ym Meddgelert ar dudalen105.Cysegrwyd y priordy i’r Santes Fair a nepell o’r pentref roedd ffynnon wedi ei neilltuo i ddefnydd y mynachod, a thrwy ei dŵr byddent yn gwneud gwyrthiau o iachau.

Wrth ddisgrifio Cwm Diffwys ar dudalen 133 mae’n disgrifio Ffynnon Owain Glyndŵr:

Nepell o’r fan lle mae dŵr yn tarddu o’r ddaear mae pwll bychan a elwir yn Ffynnon Owain Glyndŵr. Dywedir mai dyma’r fan lle cafodd Owain ddŵr i’w yfed yn ddyddiol yn ystod y chwe mis y bu’n cuddio yn yr ardal hon.

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

YNG NGWLAD EBEN FARDD allan o CYMRU Cyfrol IV Ebrill 15fed 1833 tud. 215

Cychwynasom o bentref Llangybi (SH 4241) drwy’r fynwent at droed y Garn. Yno ar fin y coed sydd ar y llethr, y mae Ffynnon Gybi. Ffynnon loyw’n codi o’r ddaear ydyw, a mur crwn o’i hamgylch, a sedd garreg o gylch y ffynnon y tu mewn i’r mur. Yn ymyl y mae tŷ, - a’i do erbyn hyn wedi syrthio iddo – lle y preswyliai ceidwad y ffynnon. Y mae’r lle’n unig ac adfeiliedig, ac ni welir un pererin pryderus yn cyrchu ato mwyach i holi am iechyd neu swyn.

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

COFIANT Y PARCH. DANIEL ROWLAND gan Y Parch D. Worthington(1905) tud.51(Cadwyd y sillafu gwreiddiol) (SN 6259)

Byddai yn fynych yng nghynulliadau a chymmundebau Llangeitho bobl o wahanol barthau o Gymru ar yr un pryd. Adroddir am y cannoedd pererinion hyn, y byddent yn cyfarfod wrth Ffynnongeitho, rhyw filltir o Langeitho: hon oedd yr orsaf olaf cyn iddynt gyrhaedd pen y daith. Gelwid y ffynnon gynt yn Ffynnon y Pererinion, Ffynnon y Cymmundeb, a Ffynnon y Saint. Ac wrth y ffynnon hon y byddent yn gorphwys ennyd tra yn cymeryd ychydig luniaeth, ac yn talu diolch am dano i Dad y trugareddau. Ac wrth gychwyn i fyny i olwg Dyffryn Aeron, byddent yn canu emynau... a byddai eu sŵn nefolaidd yn disgyn ar glust Rowland pan yn rhodio yn araf ar lan afon Aeron oedd yn ymdroellu tua’r môr o flaen y rheithordy.“Wel dyma nhw yn d’od â’r nefoedd gyda hwy,” meddai.

RHAG OFN YSBRYDION gan Y Parchedig J. Towyn Jones (2008) Tu.87

Ers ymhell yn ôl yn niwloedd amser, gwelwyd llaw lysnafeddog yn codi o Ffynnon Ddewi (SN 4461) ger Eglwys Henfynyw a llais gwrywaidd yn ceisio am help. Byddai’r sawl a geisiai ymateb trwy gydio yn y llaw, yn cael ei bod hi’n llithro’n ôl i ddŵr y ffynnon o’i afael bob tro gyda llais yn datgan, yn ôl un fersiwn Gymraeg, ei fod wedi ei ddal yno am fil i flynyddoedd, ac yn ôl fersiwn arall yn Saesneg, hanner can mlynedd .

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

O GWMPAS Y FFYNHONNAU

FFYNNON FACH (Blaenau Ffestiniog, Meirionydd)(SH 7045)

Yn rhifynnau 21 a 24 cafwyd sylwadau (a lluniau) gan y diweddar Emrys Evans, Manod, am y ffynnon hon. Dyma bytiau ychwanegol wedi eu cymryd o arolwg yr archeolegydd David Hopewell yn Archeoleg yng Nghymru, rhif 48 (2008) tud. 57-58. Yno dywed i’r tarddiad dŵr, ar ochr yr A470 ym Mwlch y Gorddinan ( Y Crimea), fod wedi ei ddiogelu ar ôl lledu’r ffordd yn ddiweddar. Tybia i’r garreg a oedd unwaith wedi sefyll uwchlaw’r ffynnon i ddynodi’r fan, ond sydd bellach ar ei chefn, gael ei chodi oddeutu’r 1850au cynnar pan ffurfiwyd y ffordd dyrpeg, ond does dim tystiolaeth bendant am hyn. Credir hefyd bod pob un o’r llythrennau ar y garreg wedi eu naddu ar ôl i’r garreg ddod i orffwys yn wastad ar y ddaear, a hynny ychydig cyn 1887- y dyddiad cynharaf a geir arni. Prawf arall yw mai dim ond ar yr wyneb at i fyny o’r garreg y ceir ysgrifen. Yr unig ddyddiad pendant y gellir ei briodoli i’r ffynnon yw 1859 pan ddywedwyd i Fethodistiaid selog y diwygiad mawr y pryd hynny alw yno’n rheolaidd i dorri eu syched.Ni ddylid gadael i’r mater porffwys gan fod un pwynt yn parhau heb ei ddatrus, sef yt honiad fod Ffynnon Fihangel yn enw arall ar Ffynnon Fach. Hyd yma nid oes unrhyw dystiolaeth fod hyn yn gywir. Mae yna Ffynnon Fihangel, (SH747643) eisoes ym mhlwyf Ffestiniog. Gweler Llygad y Ffynnon rhif 5 (1998)

FFYNNON GAPAN, LLANLLAWER

Mae’r ffynhonnau yr ymwelwyd â hwy yn Sir Benfro. Mae Ffynnon Gapan,(SM 9836) yn Llanllawer, Cwm Gwaun. Hawdd gweld sut y cafodd yr enw am fod yr adeiladwaith dros y ffynnon ar ffurf capan neu foned. Er ei bod yn ffynnon sanctaidd ac yn enwog am fedru gwella’r dwymyn a’r ffliw, mae hefyd yn ffynnon lle gellir defnyddio’r dŵr i felltithio. Diddorol iawn oedd sylwi fod nifer o ddiliau gwellt- corn dollies- wedi eu clymu wrth y giât haearn o flaen y ffynnon. Mae’r doliau hyn yn symbol o ffrwythlondeb ac wrth gwrs, heb ddŵr byddai’r tir yn ddiffrwyth. Mae’n amlwg fod diddordeb arbennig gan rhai pobl yn y ffynnon hon.

Ymwelwyd â’r eglwys yn Nanhyfer a gysegrwyd i Frynach Sant. Roedd mwy nag un ffynnon wedi ei chysegru i’r sant yma yn sir Benfro ond collwyd rhai ohonynt. Roedd un, fel y gellid disgwyl, yn Llanfrynach,(SO 0725) rhyw filltir a hanner i’r de o’r eglwys ac roedd hon yn ffynnon rinweddol. Mae wedi diflannu erbyn hyn. Ym mhlwyf Castellhenri (SN0427), ger Capel Brynach a rhyw dri chwarter milltir i’r gogledd ddwyrain o eglwys y plwyf roedd ffynnon arall a gysegrwyd i’r sant. Roedd y gwaith cerrig drosti yn debyg iawn i Ffynnon Gapan. Ym Mhlwyf Llanfair Nantgwyn (SN 1637)roedd ffynnon sanctaidd arall wedi ei chysegru i Brynach.

Ymwelwyd hefyd â Ffynnon Wnda ym mhlwyf Llanwnda (SM 9339) a Ffynnon Samson ac Maen Samson i’r de o Langolman (SN 1127). Y ffynnon olaf yr ymwelwyd â hi oedd Ffynnon Non yn Nhyddewi. ( SM 7525) Mae hon mewn cyflwr da ac yn cael ei defnyddio o hyd i gryfhau golwg gwan.

FFYNHONNAU BRYN-Y-BEDD

Mae’r ffynnon hon wedi ei chlirio a’i glanhau yn ddiweddar gan y bobl sy’n ffermio’r tir lle mae’r ffynnon. Mae’r tirfeddianwyr wedi prynu Plas Rhoscolyn. Mae hon yn ffynnon arbennig iawn a dylai tirfeddianwyr gael gwybodaeth am ffynhonnau hanesyddol gwerthfawr sy’n rhan bwysig o’n treftadaeth, a’r cyfrifoldeb i’w diogelu.

Yn y cylchlythyr Adnabod Ardudwy, (Haf 2009) a gyhoeddir gan Gyngor Gwynedd, cafwyd hanes diddorol am y broses o chwilio ac ail-ddarganfod Ffynnon Bywyd yng Nghwm Moch, Uwch Artro. (23 6337) Dyma beth o’r hanes ar dudalen 8:

‘Mi fyddai’r diweddar Ieuan Jones, Stabl Mali gynt, yn falch iawn bod rhai o selogion Adnabod Ardudwy wedi dod o hyd i’r ffynnon fach ar ymyl llwybr Oes Efydd, Uwch Artro yng Nghwm Moch. Gwyddai mor werthfawr oedd hon i fugeiliaid ei blentyndod, i’r hen borthmyn a chyn hynny i’r masnachwyr cynnar a gludai greiriau cywrain o’r Iwerddon drwy Ardudwy. Ni wyddai am ei henw ond cofiai’n iawn am ei dŵr melys. Er bod yr enw wedi mynd ar goll ar lafar gwlad, mae cofnod dros ysgwyd at y ffynnon mewn hen hanes a gofnodwyd gan Morris Davies (Moi Plas) Trawsfynydd yn ei henwi - Ffynnon Bywyd.

Rhed y llwybr o Nant Pascan, Llandecwyn, dros y nant mae Edward Llwyd yn ei disgrifio o Foel Dinas i’r Glyn. Mae nifer o feini sylweddol eu maint yn ffurfio pontydd bychain drosti ar hyd ei thaith, pontydd sy’n tynnu sylw ac edmygedd o waith cywrain hen grefftwyr gwlad. Wedi croesi hon a dilyn y llwybr i fyny Cwm Moch dewch, yn y man, at yr hen ffynnon ar y chwith o’r llwybr. Gwelwyd hi gan lygad barcud Bob Tibbett ac aethom ati i’w harchwilio’n ofalus er gwaetha’r mwsogl trwchus. Tua throedfedd sgwâr yw ei mainta’r dyfnder hyd at benelin. Yn raddol cafwyd hyd i’w hymyl gwastad o gerrig a’i gwely o gerrig mân. Rhannwyd y gwaith o’i glanhau gan fod y dŵr yn annioddefol o oer! Gadawsom i’r dŵr yn y ffynnon glirio. Dim rhyfedd nad oedd yn hawdd i’w gweld. Mae’n ddisylw iawn a hawdd mynd heibio iddi pan fo’r mwsogl trwchus wedi cael pen rhyddid ac ychydig iawn o deithwyr heddiw sy’n manteisio ar ei rhin adfywiol.’

Mae cynlluniau ar droed i lanhau’r ffynnon. Os oes rhai ohonoch chi, aelodau selog a heini Cymdeithas Ffynhonnau Cymru, yn barod i gynorthwyo gyda’r gwaith, ewch ar wefan Adnabod Ardudwy- www.adnabodardudwy.org.uk i wirfoddoli neu cysylltwch â ni ac fe wnawn i'ch cyfarwyddo at y rhai sy’n trefnu’r gwaith. Diolch i gyfeillion Adnabod Ardudwy am ganiatâd i gynnwys y wybodaeth uchod am Ffynnon Bywyd.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Cyhoeddir LLYGAD Y FFYNNON gan GYMDEITHAS FFYNHONNAU CYMRU

Ffôn: 01352 754458 e-bost: gruffyddargel@talktalk.net GWEFAN- www.ffynhonnau.Cymru.org.uk

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff