Llygad Y Ffynnon
Cylchlythyr Cymdeithas
Ffynhonnau Cymru
ADFER FFYNNON FAIR DOLGELLAU
Ken Lloyd Gruffydd
Bu cyfeillion
Ffynnon Fair yn nhref Dolgellau (SH727175) wrthi’n brysur yn adfer y ffynnon a
bellach mae’r gwaith wedi ei gwblhau. Gallwch ddod o hyd i’r ffynnon drwy
ddilyn Ffordd Cader Idris allan o Sgwâr Eldon. Cyn dod at gapel
Yn 1907 disgrifiwyd Ffynnon Fair gan
hanesydd lleol fel adfeilion, ac roedd yn annog y dylid mynd ati i gymryd
diddordeb ynddi a’i thacluso. ‘Mae yn sicr gyda ychydig
o ymdrech a gwelliantau
y
gallesid gwneud y lle hwn yn atyniadol iawn.’
Aeth canrif heibio cyn i’r freuddwyd
gael ei gwireddu ac yn 2007 cymerodd Cymdeithas Treftadaeth Dolgellau y
cyfrifoldeb o’i hatgyweirio a’i glanhau. Mae’n werth ei gweld unwaith eto.
Credir bod hon yn ffynnon hen iawn oherwydd bod bathodynnau o gyfnod y
Rhufeiniaid wedi cael eu darganfod ar y llwybr sy’n rhedeg heibio iddi.
Perthyn un ohonynt i gyfnod yr Ymerawdwr Trajan (O.C. 98-117) a’r llall i
gyfnod ei olynydd Hadrian (O.C.117-138). Yn ystod y cyfnod yma gwyddom i filwyr
breswylio’n barhaol yn y caerau cyfagos megis Caer Gai, Brithdir, Tomen-y-mur
ac o bosib Llanfor ger Y Bala.
Daeth y ffynnon yn fan cysegredig yn y
Canol Oesoedd. Defnyddid y dŵr ohoni i’w yfed, i fedyddio ac i wella amrywiol
anhwylderau yn enwedig y crudcymalau. Awgryma’r
ffaith iddi gael ei chysegru i’r Forwyn Fair mai yn ystod cyfnod y Normaniaid
y cafodd ei sefydlu ond mae’n bosib bod enw sant Celtaidd arni cyn hynny. Yn y
cyfnod Modern Cynnar dywedir iddi gael ei hatgyweirio yn 1838 ac wedyn tua 1850
pan godwyd wal o’i chwmpas a tho drosti. Erbyn heddiw dim ond un wal uchel
sydd iddi gyda gât haearn wedi ei chloi yn arwain at y grisiau sy’n mynd i
lawr at y dŵr. Dywedir iddi fod mewn bri mawr oddeutu 1875 ond erbyn diwedd y
bedwareddd ganrif ar bymtheg roedd wedi ei hesgeuluso’n arw. Aeth pethau o
ddrwg i waeth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ac yn 1928 fei disgrifiwyd fel hyn:
‘Mae’n
awr yn ddi-ddefnydd
ac wedi ei hanner tagu
ben pan drefnwyd i gael cyflenwad o Lyn Cynwch.’
Os cewch gyfle ewch i ymweld â’r
ffynnon . Mae’n werth yr ymdrech i gyrraedd ati. Mae’n bosib mynd mewn car
hefyd gan bod amryw o dai gerllaw iddi.
Heb fod yn bell o Ffynnon Fair mae Ffynnon
Llygaid y dywedir bod ei dŵr yn cryfhau’r golwg . Tybed nad oes modd ystyried
a ellid gwella’r amgylchedd o gwmpas y ffynnon hon hefyd?
Mae nifer o ffynhonnau diddorol eraill yn ardal Dolgellau megis Ffynnon
Llawr Dolserau (SH759199) a Ffynnon Y Capel, Llanfachraeth.(SH751225) Mae
cynlluniau ar y gweill i’w hadfer hwythau hefyd. Ymhlith ffynhonnau eraill yr
ardal nad yw eu lleoliad yn hollol wybyddus i ni ar hyn o bryd mae Ffynnon y
Gaer, oedd yn iachusol i lygaid poenus. Dywedir bod hon rhwng Llwyn Cleini a
Ffynnon Cnidw neu Ffynnon Gwenhudw. Mae’r
ffynnon olaf hon ger Tŷ
Blaenau rhwng Dolgellau a’r Garnedd Wen ac roedd yn enwog am wella’r
crudcymalau. Ffynhonnau meddyginiaethol oedd Ffynnon Cleini a Ffynnon y Gro ger
yr afon Wnion.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
O GWMPAS Y FFYNHONNAU
FFYNNON
OFFEIRIAD, DOLWYDDELAN (SH 733543)
Diolch i Steffan ab Owain am gynnwys
gwybodaeth am y ffynnon hon yn ei erthygl ddiddorol Yr
Hen Lwybrau Gynt yn rhifyn 99 o Llafar
Gwlad. Dywed fod ar y bryniau rhwng Capel Curig a Dolwyddelan, gerllaw lle
o’r enw Sarn yr Offeiriad, ffynnon o’r
enw Ffynnon yr Offeiriad. Yn ôl Owen Gethin yn ei gyfrol Hanes Plwyf Dolwyddelan a ysgrifennodd yn 1864: ‘Mae amryw o
draddodiadau ar lafar gwlad am y ffynnon a’r sarn hon; dywed un dosbarth fod
offeiriad a fu’n gweinidogaethu yn Nolwyddelan a Chapel Curig wedi boddi wrth
groesi yr afon ar li mawr.’ Dywed
Steffan, ‘Codwyd pont gerrig gywrain yno yn ddiweddarach, ond dinistriwyd hi
rhywrdo yn yr 1960au gan y Comisiwn Coedwigaeth difeddwl, ac mae’r hen ffynnon
wedi diflannu dan ddrysni a mangoed ers blynyddoedd lawer.’
FFYNNON
BACH (SH 70324954)
Yn rhifyn 21 o Llygad y Ffynnon cafwyd sicrwydd gan archeolegwr nad oedd bygythiad i Ffynnon Bach wrth i waith lledu ar y ffordd dros Fwlch y Crimea fynd yn ei flaen. Nodwyd bod carreg a llawer o enwau a dyddiadau wedi eu cerfio ar garreg fawr ger y ffynnon a bod honno wedi syrthio i mewn iddi. Roedd yn arferiad gan fechgyn ifanc y fro gerfio eu henwau a’r dyddiad ar y garreg wrth adael cartref. Diolch i Emrys Evans, Blaenau Ffestiniog, am anfon y lluniau yma i ni.
RHAN O’R
MAEN CAPAN A’R
LLYTHRENNAU A’R
DYDDIADAU
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
FFYNHONNAU
LLŶN
Bu Bleddyn Prys Jones, sy’n gweithio i
Gyfadran yr Amgylchedd yng Nghyngor Gwynedd, a’i dîm yn brysur yn adnewyddu
nifer o ffynhonnau Llŷn sy’n ardal o harddwch naturiol eithriadol. Eisoes
gwelsom y gwaith rhagorol a wnaed ar Ffynnon
Fyw, Mynytho (SH30913087) mewn ôl rifynnau o
Llygad y Ffynnon. Bellach mae bwriad i osod plac llechen a chreu llwybr ger
y ffynnon honno. Gosodwyd giat newydd ger y lôn sy’n arwain at Ffynnon
Aelrhiw (SH23392848) yn Rhiw a bellach mae’n haws mynd at y ffynnon
honno.
Y ffynnon nesaf i dderbyn sylw oedd Ffynnon
Aelhaearn (SH38414462) yn Llanaelhaearn. Yn ôl yr hanes byddai
dyfroedd y ffynnon yn byrlymu a phan ddigwyddau hynny byddai’r person cyntaf a
fedrai fynd i’r dŵr yn cael iachâd. Mae’n ffynnon o faint sylweddol, o
gwmpas ugain troedfedd wrth ddeunaw. Bu’r ffynnon yn dipyn o benbleth i’r
trigolion lleol. Rhoddwyd adeilad drosti gan y Cyngor Plwyf ar ddechrau’r
ugeinfed ganrif er mwyn diogeli’r cyflenwad dŵr i’r pentref a’i gadw’n
lân. Yna, ar ddiwedd y ganrif, daeth y dŵr yn eiddo i Dŵr
Cymru. Ar un adeg roedd seddau cerrig o gwmpas y ffynnon, fel llawer o
ffynhonnau eraill y fro, ond cafodd rhain eu gorchuddio efo concrit a
dinistriwyd un o nodweddion pensaerniol ac hanesyddol y ffynnon. Wrth i amser
fynd heibio dirywiodd cyflwr yr adeilad oedd dros y ffynnon a cheisiwyd
darganfod pwy oedd yn gyfrifol amdano. Hawliwyd y ffynnon gan berchennog i tir
o’i chwmpas ac o’r diwedd cytunodd i ganiatau i do newydd gael ei osod ar yr
adeilad. Roedd hyn yn golygu gwaith sylweddol ac mae’r adeilad wedi ei
adnewyddu i gyd a’r ffynnon wedi ei glanhau. Gosodwyd drws newydd o dderw ar
flaen yr adeilad ond mae hwnnw wedi chwyddo ac nid oes modd ei agor ar hyn o
bryd a bydd rhaid edrych at hynny yn fuan. Mae angen trwsio’r wal wrth gefn yr
adeilad hefyd. Diolch o galon i
Bleddyn. Mae o wedi llwyddo lle mae pawb arall wedi methu! Dyma luniau o’r
gwaith a wnaed yng ngwanwyn 2007.
Bellach mae cynlluniau ar y gweill i
adnewyddu Ffynnon
Engan, Llanengan,(SH9322708) ac edrychwn ymlaen at gael clywed am y
gwaith arni. Mae criw o bobl yn ardal Pwlllheli wedi dod at ei gilydd i chwilio
am ffynhonnau yn y fro ac i nodi eu safleoedd a’u cyflwr. Un ffynnon sydd
a’i chyflwr yn peri gofid i ni yw Ffynnon
Dudwen,(SH27473679) Llandudwen, ger Dinas. Yn ôl Myrddin Fardd roedd
hon yn gwella anhwylderau o bob math. Ar hyn o bryd mae’r ffynnon yn gorlifo
a’r gofer wedi ei gau â baw. Mae
ar dir sy’n eiddo i Gyngor Sir Gwynedd. Mawr obeithiwn y gellir adfer y
ffynnon hon hefyd gyda chymorth Bleddyn Jones – dewin y dyfroedd!
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
EICH LLYTHYRAU
Annwyl Olygydd,
Tybed a fyddai’n bosib i chwi drefnu
taith neu weithgaredd i Gymdeithas Edward Llwyd? Ffynhonnau fyddai y prif bwnc
wrth gwrs, ond beth am y planhigion sy’n tyfu o gwmpas neu yn y ffynhonnau
a’r gwybed, y llyffaint, y cerrig ag ati sydd o’u cwmpas? Rydym yn astudio y
rhain i gyd. Oes gennych syniadau am le addas? Does dim rhaid iddi fod yn daith
hir o gwbl.
Eluned Mai Porter, Aberystwyth.
(Os gwyddoch am nifer o ffynhonnau gweddol o agos at ei gilydd a’r bywyd gwyllt o’u cwmpas o ddiddordeb i naturiaethwyr, rhowch wybod i’r Golygydd am eu lleoliad er mwyn i ni fedru trefnu taith.)
FFYNNON
PLAS GOGERDDAN
Annwyl Olygydd,
Tra’n mynd efo Elen, y ferch , a’i chi
am dro drwy goedwig yn ymyl Plas Gogerddan ger Aberystwyth, daethom ar draws
ffynnon a oedd wedi ei llenwi efo
dail, brigau a phridd. Felly dyma fynd ati i’w glanhau a gweld bod cerrig wedi
eu gosod i ddal tarddiad o ddŵr. Nid yw yn ddofn ac rwyf yn rhyw hanner credu
mai ei phwrpas oedd di-sychedu
yr helgwn wrth fynd allan i’w hymarfer. Roedd Gogerddan yn enwog iawn am eu cŵn
llwynog a’r cŵn a ddefnyddient i fynd ar ôl ysgyfarnogod. Mi fyddai y cŵn
ysgyfarnogod allan o waith pe baent ar gael heddiw gan fod rheini wedi mynd yn
bethau prin iawn. Cyfeirnod y ffynnon yw NS 243527.
Erwyd Howells, Capel Madog, Aberystwyth
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Annwyl Olygydd,
Teimlaf y dylai’r wlad wneud gwell
defnydd o ffynonellau o ddŵr naturiol sydd ar hyd a lled Cymru. Buaswn yn hoffi
petai rhywun ag awdurdod ganddo yn cydio yn y syniad yma. Y mae’n sicr
fod’na ffynhonnau ar ochr hen ffordd Rhufeinig ac hefyd ger hen dai – yn
dyddynod, ffermydd a thai gweithwyr. Yr ydym yn or-ddibynnol ar y Bwrdd Dŵr. Y
mae’r biliau yn fawr, ond credaf, o ailddefnyddio’r dŵr naturiol sydd o
fewn cyrraedd i gartrefi rhai ohonom a’r hen bwmp dŵr a arferai fod yng
nghanol yr hen bentrefi, gellid lleihau’r biliau hyn. Gellid defnyddio dŵr o
grombil y ddaear a hefyd, mi dybiwn, gyfrannu rhag llifddyfroedd mewn rhai
ardaloedd. Wrth gwrs y mae yna ffynhonnau a werthfawrogwyd fel mannau i wella
afiechydon. Y mae hanes ffynhonnau Trefriw yn ddiddiorol dros ben ond mi ddyliwn
fod eisiau gwario ar y lle i’w wneud yn fwy atyniadol a hefyd i werthfawrogi
lles y dŵr at iechyd
Yn ardal fy mhlentyndod- rhwng Llangoed, Glan’rafon a Llanddona, Ynys Môn- y mae yna nifer o ffynhonnau. Buasai’n ddifyr inni chwilio amdanynt, eu rhestru fel ag y maent heddiw a profi eu dyfroedd i weld pa mor bur ydynt. Yn ystod y chwedegau bu i Mr Alwyn Williams, Llansannan, a oedd yn gweithio i Urdd Gobaith Cymru yr adeg honno, wneud pererindod ar hyd Cymru gan alw yn y ffynhonnau. Pasiodd fy nghartref yn Betws Gwerfyl Goch ar ei ffordd o Ffynnon Sara, Derwen.(SJ 066517)
Y mae rhaglen Y
Tŷ Cymreig yn un ddiddorol iawn ac yn ein dwyn yn ôl i edrych a
gwerthfawrogi ein hen gartrefi. Tybed a ellid cael rhaglen Ffynhonnau Cymru ? Tybed a ellwch chi- neu ni fel Cymdeithas
Ffynhonnau - roi y gwaith yma ar y gweill a chysylltu efo’r bobl sydd mewn
awdurdod i ystyried y syniadau yma. Diddorol fyddai cyfri faint o dai a ffermdai
o’r enw Bryn Ffynnon, Ffynnon Oer, Ffynnon Wen ac yn y blaen sydd yna yng
Nghymru.
Margaret Jean Jones, Henryd, Conwy.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
PYTIAU
DIFYR
FFYNNON
OER, LLANDDONA
(Allan o Coelion Cymru, gan Evan
Isaac)
‘Mae hanes diddorol am Rheibesau
Llanddona ym Môn. Y traddodiad ydyw, ddarfod alltudio’r rheibesau a’u
teuluoedd o’u gwlad- ni wyddys pa wlad- oherwydd y dinistr a achosent wrth
reibio. Gyrrwyd hwy i’r môr mewn cychod heb na hwyl na rhwyf, Glaniasant ar
draeth Môn. Cododd y brodorion i’w herbyn a cheisio eu gwthio o’r tir. A
hwythau ar fin marw o newyn a syched, parasant i ffynnon o ddwfr croyw darddu
o’r traeth. O weled gwneuthr y fath wyrth, caniatawyd iddynt dario yn y wlad.
Bu eu cynnydd yn gyflym, ac ni fuont yn hir heb ddechrau ar eu gwaith o reibio.
Ymwelai’r rheibesau hyn â thai ffermydd y plwyf, ac ni feiddiai neb wrthod eu
ceisiadau. O’u gwrthod a’u tramgwyddo dialent yn greulon. Wele enghraifft
o’u melltithion. Traddodwyd hi ger y Ffynnon Oer ar druan a’u digiodd.’
Crwydro y byddo, am oesoedd lawer:
Ac ym mhob cam, camfa;
Ym mhob camfa, codwm;
Ym mhob codwm, torri asgwrn;
Nid yr asgwrn mwyaf na’r lleiaf,
Ond asgwrn chwil corn ei wddw bob tro.
(Tybed a oes rhywun yn gwybod lle mae union leoliad Ffynnon Oer, Llanddona?)
FFYNHONNAU TREFRIW ( Allan o Rhys Lewis gan Daniel Owen.)
‘Yr oeddwn yn gwanychu. Euthum i Drefriw
a derbyniais lawer o les yno, a chyn ymadael mwynhawn ychydig ar y difyrwch
diniwed wrth y ffynhonnau, a thybiais fy mod ar droi i wella, ac
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
FFYNNON CEGIN ARTHUR
Dyfyniad
o Y BRYTHON Gorffennaf 30ain, 1858.
(Cadwyd at y sillafu gwreiddiol)
Newyddion Cymreig
- GWYNEDD
LLANDDEINIOLEN
– FFYNON CEGIN ARTHUR – gan deiniol bach
Yr ydoedd hyd yn nod enw y ffynnon hon dan
gudd hyd yn ddiweddar, ond yn awr wele y “byd wedi myned ar ei hol” a holl
Gymry a lluaws o Loegr yn cyrchu at ei dyfroedd a’i rhinweddau yn fwy amlwg,
a’r cleifion yn cael eu hadferu wrth y degau. Ei dwfr harianaidd a maethol; yn
cryfhau oddi mewn, ac yn ireiddio oddi allan; a lles yn deilliaw, pa un bynag
a’i dychymyg, a’i gwirioneddol a fyddo’r dolur.
Y mae yn y dwfr hwn rinwedd mwnol
cryfhaol, nid oes dal. Y mae amryw brofiadau fferyllaidd wedi ei wneud
Mae Ffynnon Cegin Arthur
Yn gosod i mi gysur,
A’i dyfroedd pur dan bob rhyw boen
Yn gwella poen a dolur;
Ei dyfroedd tra iachusol
A ennill glod yn hollol,
Drwy iachau pob llesg a gwael
Hwy haeddant gael
eu canmol.
A Malvern Wells yn ddim i hon
Er adfer llon ar iechyd.
Am hon mae son yn rhyfedd
Dros Gymru yn gyfannedd,
Dos yno, yf ei dwr yn rhad
Os gelli, gwad ei rhinwedd.
(Diolch i Geraint Jones, Trefor am sylwi ar y wybodaeth uchod a’i anfon at y Golygydd)
FFYNHONNAU
LLANFAIR-PWLL , YNYS MÔN.
‘Roeddem yn deulu o bedwar o blant ar
ddiwrnod mawr y symud o Harlech i Lanfair-pwll
yn croesi Pont Menai ar hwyrddydd oer o Ionawr, 1932 i dŷ deulawr ac
iddo ardd gefn ac ynddi goed afalau, a chors chwe cyfer led ffordd o flaen y tŷ.
Roedd dwy ffynnon ‘dŵr glân’ yn y gors , a safent ychydig is na’r
llwybr. Roedd iddynt dair llechen fawr yn ffurfio muriau, ac un arall drwchus yn
do, a llidiart bach i rwystro anifeiliaid rhag yfed ohonynt. Yn y gors fach ar
bwys y capel roedd ffynnon arall debyg, a hon oedd y fwyaf cyfleus i ni. Ond os
na fyddai llyffant neu ddau ynddi, rhaid oedd cyrchu’r dŵr yfed yn foreuol o
un o’r ffynhonnau eraill. Dyna’r rheol – rhaid bod llyffant yn y ffynnon
cyn y caem dynnu dŵr yfed oddi wrthi, a’i dywallt wedyn i’r potyn coch
priodol yn y pantri.’
Allan o Traeth
o Feini Llyfnion gan Cadwaladr J. Lewis
(Cofiaf weld llyffant yn y ffynnon lle
caem ninnau ein dŵr yfed yn ardal Llanddarog, Sir Gaerfyrddin yn y pedwardegau.
Nid oedd arnaf awydd yfed y dŵr wedi gweld y creadur ynddo ond dywedodd Nhad
wrthyf mai arwydd fod y dŵr yn bur oedd fod y llyffant yn hapus i nofio ynddo.
Tybed a oes gan eraill atgofion tebyg. Os oes, anfonwch air atom. Gol.)
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
FFYNNON IDLOES, LLANIDLOES
(SN 9562 8470)
Ken Lloyd Gruffydd
Mae’r ffynnon sanctaidd hon wedi cael ei
chyfeirio ati fel un golledig ers dros ganrif bellach. Hyd y gwyddom ni
ysgrifennwyd dim amdani tan yr ymddangosodd ei henw gyntaf ar fap Ordnans 1890.
Yn ôl adroddiad diweddar gan y grŵp Prosiectau
Archaeoleg Cambrian nid yw’r ffynnon yn ymddangos ar fap degwn 1840.
Mae’n debyg mai gwybodaeth leol a drosglwyddwyd ar lafar gwlad a gadwodd yn
fyw leoliad y ffynnon. Mae’r hyn sydd gan S.Baring-Gould a J. Fisher yn Lives of the British Saints, Cyfrol III, tud. 291 o ddiddordeb mawr
i ni oherwydd dywedant am y sant: ‘ Mae’n
amlwg nad oedd wedi diflannu ers cyn cof ond yn ddigon pell yn ôl i’r awduron
ddefnyddio’r amser gorffennol wrth gyfeirio at y ffynnon a’i safle yn 1911.
Roedd Idloes Sant yn byw yn y seithfed
ganrif ac yn fab i un Gwyddnabi ap Llawfrodedd Farfog, a dywedir bod Santes
Meddwyd, Clogcaenog, Sir Ddinbych, yn ferch iddo. Does fawr ddim o wybodaeth am
un o’r ddau wedi goroesi ar wahan i’r ffaith mai Medi 6ed yw dydd gŵyl
Idloes a bod dydd gŵyl Meddwyd ar Awst 27ain.
Cafwyd cloddfa archeolegol ar safle’r
ffynnon yn ystod 2006 er mwyn
darganfod beth oedd yno, cyn i’r safle gael ei ddatblygu ac i dai gael eu codi
ar y fan. Agorwyd cwys yn mesur deg medr wrth bum medr lle y credid bod olion y
ffynnon ond ni lwyddwyd i ddod o hyd i bridd llaith heb sôn am darddiad . Yn ôl
arbenigwyr, os yw ffynnon yn cael ei chau am ysbaid go hir – dros ganrif yn y
cyswllt hwn- na ddisgwylir i’r dŵr ddod i’r wyneb eilwaith gan ei fod wedi
darganfod man arall i gronni ac ymddangos ynddo. Mae’n bosib mai dyna
ddigwyddodd i Ffynnon Idloes. Yr
unig awgrym fod unrhyw beth wedi bodoli ar y safle oedd siâp hirgrwn o bridd
golau ym mesur tua 6.5 medr o hyd ac o ddyfnder o 0.6 medr. Roedd haenen o
gerrig gro yn y gwaelod. Nid oedd yna ddigon o dystiolaeth bendant mai dyma ‘r
ffynnon. Roedd unrhyw gerrig a fu ar y safle yn y gorffennol wedi cael eu cario
oddi yno. (Am fwy o fanylion gweler adroddiad
Chris E. Smith yn Archeoleg yng Nghymru, rhif 46 (2006) tud. 227-8.) Tybed oes yna ysgrif Gymraeg yn
rhywle yn ymwneud â’r ffynnon nad yw’r archeolegwyr yn gwybod amdani?
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
TRYCHINEBAU
YN FFYNHONNAU SIR BENFRO
YN
Y DDEUNAWFED GANRIF
Ken
Lloyd Gruffydd
Casglwyd y wybodaeth ganlynol o ddogfennau
Cwrt y Sesiwn Fawr.
Rhywbryd ar fore 6 Ebrill 1751 crwydrodd
bachgen bach pedair oed o’r enw John Beddow o dŷ ei rieni i ffynnon gyfagos
er mwyn cael torri ei syched. Pan na ddaeth adref dechreuodd y teulu boeni ac
aethant i chwilo amdano. Daethant o hyd iddo yn y ffynnon. Mae’n amlwg oddi
wrth yr hyn a ddywedodd y rheithgor nad oedd neb wedi cadw llygad ar y plentyn
oherwydd diflannodd “Sometime in the
Forenoon of the said Day.” Digwyddodd hyn ym mhlwyf
Baban blwydd a hanner oedd Thomas Griffith
o blwyf Rudabuxton pan gollodd ei fywyd yn 1755. Roedd y teulu’n byw ar fferm
ac ar y diwrnod tyngedfennol gadawodd
y fam ei phlentyn mewn cae a elwid Tangior
ger man yn dwyn yr enw Veilhy bush
tra’r aeth hi i yrru’r gwartheg i gae arall.
Pan ddaeth yn ôl roedd y bychan wedi crwydro at ffynnon a disgyn dos ei
ben i’r dŵr. Hanesyn tebyg yw’r un am foddi John Webb o blwyf Llanisan yn
Rhos, nid pell o Hwlffordd. Roedd ef tipyn yn hŷn ond ni ddatgelir ei oed.
Cyfeirir ato fel infant, ond yn y
llysoedd y pryd hynny, dyna sut y disgrifir pwb oedd o dan un ar hugain
oed! Rhwng tri a phedwar y prynhawn gadawodd John Webb ei ddau ffrind yn
eistedd wrth ddrws tŷ yn Nunton ac aeth i ffynnon gyfagos. Rhywfodd neu gilydd
syrthiodd i’r dŵr a oedd yn ddwy droedfedd o ddyfnder, a boddodd. Pan
ddiflannodd baban David Charles ym Maenordeifi ar 25 Tachwedd 1784 doedd dim
golwg ohono yn unlle ac aeth peth amser heibio cyn iddynt ddarganfod ei gorff
mewn ffynnon a ddisgrifir fel winch well, sef un oedd yn ddigon dwfn
nes bod rhaid cael peiriant neu winch
i godi’r dŵr mewn bwced o’r gwaelod.
O blwyf Cas-wis daw’r wybodaeth nesaf.
Ar ddydd Mercher, 21 Ebrill 1784 ,
crwydrodd Thomas Hughes ddeuddeg llathen o ddrws ei dŷ at ffynnon y teulu.
Anodd gwybod yn union beth ddigwyddodd ond barn y rheithgor oedd i’r bachgen
bach weld powlen yn arnofio ar wyneb y dŵr. Yn ei ymdrech i gael gafael ar y
bowlen estynnodd ei freichiau allan i’w cheisio. Aeth yn rhy bell dros y dŵr,
collodd ei falans a disgynnodd i mewn. Yr unig ffynnon sy’n cael ei henwi yn
benodol yw Ffynnon Rhys ym mhlwyf Cilgerran. (Nid oes cyfeiriad ati yn nghyfrol
Francis Jones, The Holy Wells of Wales.)
Yno, yn 1797, boddwyd baban o’r enw Thomas Morris. Ni chafwyd manylion pellach
am y digwyddiad. Diddorol yw sylwi mai bechgyn oedd pob un o’r rhai a gollodd
eu bywydau yn y ffynhonnau. Hwyrach eu bod yn fwy mentrus na merched!
Rhag ofn eich bod yn meddwl mai dim ond
plant oedd yn boddi mewn ffynhonnau, dyma i chi ddau hanesyn am oedolion a
gollwyd yn yr un ffordd. Rhaid cofio mai ychydig iawn o’r boblogaeth, gan
gynnwys morwyr, oedd yn gallu nofio yr adeg honno.
Ym mhlwyf Slebets yn 1795 boddwyd David Webb pan aeth i lenwi jwg o
grochenwaith mewn ffynnon ger ei gartref. Un arall a gollodd ei bywyd pan
ddisgynnodd i ffynnon oedd Lavita Charles o Manordeifi. Digwyddodd hynny yn
1797.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
LLONGYFARCHIADAU
i’n Harchwiliwr Mygedol a chrëwr ein
gwefan, Dennis Roberts, Y Felinheli, ar gael ei anrhydeddu gan y Frenhines am ei
gyfraniad i Lywodraeth Leol.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
CROESO
I AELODAU NEWYDD
Dafydd a Meri Griffith, Yr Wyddgrug.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
COLLI
AELOD
Cyda thristwch nodwn farwolaeth Mona Williams, Conwy, gynt o Dyddyn Du, Gellilydan, ar Fawrth 29. Roedd wrth ei bodd gyda phob agwedd o lên gwerin a hi oedd un o sylfaenwyr Cymdeithas Llafar Gwlad. Roedd yn frwdfrydig dros gadw amrywiaeth ein treftadaeth, ein hiaith a’n diwylliant a chanddi wybodaeth a diddordebau eang. Gwnaeth gyfraniad gwerthfawr dros gyfnod o flynyddoedd i nifer o gymdeithasau. Bu’n amlwg yng nghyfarfodydd cynhadleddau Cymdeithas Llafar Gwlad ym mhlas Tan y Bwlch, Maentwrog a hi oedd Ysgrifennydd a Chadeirydd Cyfeillion y Plas am flynyddoedd lawer.Roedd ganddi ddiddordeb arbennig yn ffynhonnau a thirwedd Ynys Enlli. Diolch iddi am ei chyfraniadau gwerthfawr a chyson. Bydd colled a thristwch ar ei hol
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
GWEITHGAREDD
WELLSPRINGS
Cynhaliwyd Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol y
gymdeithas yn Aberhonddi ar Fawrth 9fed. Trefnwyd nifer o deithiau o gwmpas
ffynhonnau’r fro a’r dref yn fisol drwy’r flwyddyn a gwahoddir aelodau
o’r cyhoedd i ymuno yn y daith a thalu £2 y pen am gael gwneud hynny. Bydd yr
arian yn cael ei ddefnyddio i adfer Ffynnon y Priordy yn y dref. Maent hefyd yn
casglu cerrig ar gyfer adfer Ffynnon Fair ym Mhenrhys ac yn gweithio ar
ffynhonnau yn Sir Benfro.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
Y GYSTADLEUAETH
Y ffynnon oedd a’i llun ar dudalen olaf Llygad
y Ffynnon oedd Ffynnon Daf (ST123835) Eglwysilan, ar gyrion Caerdydd.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
Daeth yn amser talu tâl aelodaeth am 2008-2009. Bydd y Trysorydd, Ken Lloyd Gruffydd, 4 Parc Hendy, Yr Wyddgrug, Sir y Fflint. CH7 1TH yn falch o dderbyn eich tâl mor fuan â phosib os nad ydych yn talu drwy archeb banc neu’n aelod am oes.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff
PAPBELL Y CYMDEITHASAU AR FAES EISTEDDFOD
GENEDLAETHOL CYMRU
CYFARFOD CYFFREDINOL CYMDEITHAS FFYNHONNAU CYMRU
ar
ac i ddilyn
DR.
ROBIN GWYNDAF :
FFYNHONNAU
BRO’R EISTEDDFOD
Cyhoeddir
LLYGAD Y FFYNNON
gan GYMDEITHAS
FFYNHONNAU CYMRU
Argreffir
gan EWS COLOUR PRINT, Stad Ddiwydiannol Pinfold, Bwcle, Sir y Fflint.
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff