Lleolwyd Ffynnon Beuno mewn cae o'r enw Mawnog Fach sydd i'r gorllewin o dref y Bala, i gyfeiriad Llyn Tegid ar ffordd Dolgellau, ym mhlwyf Llanycil. Cysegrwyd y ffynnon i Sant Beuno yn yr un modd ag eglwys plwyf Llanycil. Nid yw'r ffynnon yn heneb gofrestredig gan CADW ond serch hynny, cyfeirir ati yn yr Inventory of Ancient Monuments of Wales and Monmouth a gyhoeddwyd yn 1913 fel hyn:

Ffynnon Beuno: In a field called Cae Mwnog Bach, a few hundred yards south west of the town of Bala, rising in a sunken rectangular enclosure of stone, 12 feet by 9 with six steps at one corner. The hilly district to the south west is called Bronydd Beuno.

Mae Edward Lhuyd yn sôn amdani yn ei Parochialia ii, 68:

In Llanycil parish about 100 yards SW of Bala: Ffynnon Veino yn ymil yr eglwys.

Ceir cyfeiriad ati hefyd yn llyfr Francis Jones, The Holy Wells of Wales (tud, 189).

Honnid fod y ffynnon hon â rhinweddau i wella dyn ac anifail. Dywedir y deuai pobl i ymolchi yn nŵr y ffynnon i'w gwaredu o grydcymalau, llygaid llosg a golwg gwan. Yn ogystal â hyn roedd y dŵr yn iachusol i'w yfed at ddiffyg ar yr iau, yr ymysgaroedd a'r arennau. Mor iachusol oedd y dŵr fel y bu i R.J.Lloyd Price, Rhiwlas, Y Bala (1842 -1923) fentro marchnata'r dŵr dan yr enw St. Beuno Table Water neu Rhiwlas Sparkling Waters, gan hysbysebu ei fod 'mor oered â nad asyn'.

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf cafodd Ffynnon Beuno ei hesgeuluso. Tuag ugain mlynedd yn ôl gwerthwyd y tir o amgylch safle'r ffynnon i gwmni o adeiladwyr i godi stad o dai.

Safle Ffynnon Beuno.

Dan amodau'r gweithredoedd, ni chaniateid gwerthu'r ffynnon a pharhaodd yn eiddo i Fudiad yr Efengylwyr yng Nghymru, y mudiad a werthodd y tir i'r adeiladwyr. Codwyd wal frics isel o amgylch y ffynnon i'w gwahanu oddi wrth erddi'r ddau fyngalo cyfagos. Y datblygiad nesaf oedd i berchennog presennol y byngalo gael caniatâd gan Fudiad yr Efengylwyr yng Nghymru i lenwi'r ffynnon â cherrig a phridd. Yn fwy diweddar, dymchwelwyd rhan o'r wal frics a hawliwyd y safle ganddo. Tua dwy flynedd yn ôl bu Cyngor Tref y Bala yn ceisio cymell y perchennog i ail-godi'r wal, ond ofer fu'r ymdrech.

Cysylltodd y Cyngor Tref â Cantref â Chymdeithas Treftadaeth y Bala a Phenllyn - gan ddwyn sylw'r gymdeithas at y cais a ddaeth i law yn gofyn am ganiatâd i gau Ffynnon Beuno yn barhaol. Cais diweddar ydoedd; roedd y difrod wedi'i gyflawni'n barod! Dyma ddechrau ymgyrch i adfer safle'r hen ffynnon hon. Cymerwyd camau gan y pwyllgor dros bedair blynedd rhwng 1993 a 1997. Ysgrifennwyd at Bare Cenedlaethol Eryri i ddatgan bod Cantref yn gwrthwynebu'r cais a'u bod o blaid adfer y safle.

Ym mis Hydref 1996, derbyniwyd llythyr oddi wrth swyddog o'r Pare Cenedlaethol yn mynegi ei gefnogaeth i'r bwriad o adfer Ffynnon Beuno - ond ni allai roi cymorth ariannol tuag at y gwaith. Nodwyd hefyd y byddai'n rhaid i'r pwyllgor wneud cais am ganiatâd cynllunio. Ysgrifennwyd at Fudiad yr Efengylwyr yng Nghymru, gan mai nhw oedd perchenogion y ffynnon, yn egluro'r sefyllfa a mynegwyd parodrwydd Cantref i ymgymryd â'r dasg o achub y ffynnon. Wedi cyfnod maith o lythyru, daeth gair oddi wrth Fudiad yr Efengylwyr yn mynegi eu parodrwydd i gyflwyno'r ffynnon yn rhodd i'r Cyngor Tref neu i unrhyw gymdeithas elusennol gofrestredig o fewn y dref ar yr amod na fyddent yn manteisio'n fasnachol arni. Wedi ystyried y cynnig, derbyniodd Cantref y ffynnon, gan wneud ymrwymiad â Chyngor Tref y Bala mai nhw fyddai'n cynnal a chadw’r ffynnon pan ddeuai Cantref yn berchen arni.

Bu cynrychiolaeth o'r Gymdeithas yn trafod y sefyllfa a'r bwriad i ail-agor y ffynnon â pherchennog y byngalo ym Mawnog Fach, ond ni fynnai gydymffurfio. Bellach nid yw'n ymateb i unrhyw ohebiaeth gan y Gymdeithas.

Anfonwyd at Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru i ofyn am nawdd ariannol at y cynllun. Gwrthodwyd y cais ond mynegwyd parodrwydd i ddanfon swyddog o'r Comisiwn i fod yn bresennol pan fyddai'r gwaith ar droed. Cawsom ein cyfeirio at CADW er mwyn sicrhau statws heneb gofrestredig i'r ffynnon ond cadarnhaodd CADW nad oedd Ffynnon Beuno yn cyrraedd y meini prawf ar gyfer ei chofrestru fel heneb ganddynt. Ceisiwyd cael nawdd ariannol gan Gymdeithas Edward Llwyd ond mynegwyd y byddai hynny hefyd yn annhebygol.

Cysylltwyd â Peter Crew, Swyddog Archeolegol y Parc Cenedlaethol i ymgymryd â gwaith agor safle'r ffynnon. Cynhaliwyd cyfarfod ar y safle a chafwyd addewid y byddai'r Parc yn arolygu'r gwaith a thalu peth o'r costau. Bydd y gwaith yn dechrau wedi i'r safle gael ei drosglwyddo i ofal Cartref.

Ym mis Ionawr eleni gwahoddwyd Eirlys Gruffydd, Ysgrifennydd Cymdeithas Ffynhonnau Cymru, i roi darlith yng Nghanolfan y Plase - sef cartref Cantref - ar y testun 'Ffynhonnau Lleol.' Bu'r ddarlith yn fodd i dynnu sylw aelodau Cantref ac ardalwyr Penllyn at y gwaith sy'n cael ei wneud i geisio amddiffyn ac adfer Ffynnon Beuno, ac ennyn diddordeb y trigolion er mwyn cael cefnogaeth yn y dyfodol. Dal ati a wnawn bellach; rhaid peidio llaesu dwylo.

NODYN GOLYGYDDOL - Diolch o galon i Jane am fod mor barod i gofnodi'r ymdrech i adfer Ffynnon Beuno. Wrth ddarllen yr hanes gallwn ddeall rhwystredigaeth cyfeillion y Bala wrth geisio sicrhau na fydd Ffynnon Beuno yn diflannu am byth. Mae achub ffynnon yn waith hir gan fod angen sicrhau cydweithrediad nifer o unigolion neu fudiadau. Yn sicr, mae profiad cyfeillion Cantref yn agoriad llygad i ni fel Cymdeithas, a'u dyfalbarhad yn esiampl. Nid ar chwarae bach y gellir adfer ffynnon unwaith y bydd wedi mynd a'i phen iddi - ond mae'n bosib - a dyna pam mae angen Cymdeithas Ffynhonnau Cymru i hybu'r math yma o waith. Hyd yma, nid ydym wedi cael ein cofrestru fel elusen, ac ni allwn felly ofyn am grantiau. Mawr hyderaf y bydd hyn yn dod yn ffaith yn fuan wedi'r Cyfarfod Cyffredinol yn Eisteddfod y Bala eleni.

   cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

FFYNNON FIHANGEL - Y FFYNNON

Emrys Evans.

Y ffynon a arferid yn Ffestiniog oedd Ffynnon St. Michael , a adweinir eto fel 'Y ffynon.'

Yr oedd olion adeiladau crynion heb fod nepell oddi wrth y ffynnon hon hyd yn ddiweddar, oddeutu Llwyn Crai, y rhai a allent fod o'r cyfnod hwn (sef cyfnod cynnar yr ardal); os felly, buasai'r ffynnon hon mewn lle cyfleus ac agos atynt, yr hyn a allasai fod yn rheswm am eu dewisiad. Priodolid rhinwedd iachaol i ddyfroedd y ffynnon hon ... , a hyd ddechrau'r ganrif bresennol arferai llaweroedd ymgasglu i'r fan gan ddisgwyl cael eu gwella o'r crydcymalau, y gymalwst, a llawer o anhwylderau eraill.

Dyna’r hyn sydd gan Griffith John William i'w ddweud am Ffynnon Mihangel yn ei lyfr Hanes Plwyf Ffestiniog o'r Cyfnod Boreuaf a gyhoeddwyd yn 1882.

Y cyfeiriad cynharaf at y ffynnon y gwn i amdano yw un sydd ar fap a gaiff ei ddyddio yn ôl i'r flwyddyn 1795. Ar hwnnw fe gyfeirir ati fel 'Ffynnonfihangel'. Ar fapiau diweddarach,'Y Ffynnon' yn unig sydd ar ei chyfer. Ar dir preifat y mae 'Y Ffynnon', y tu isaf i'r ffordd fawr bresennol rhwng Llan Ffestiniog a Blaenau Ffestiniog, oddeutu hanner ffordd rhwng y ddau le, ac mae ei dŵr yn llifo i afon fechan sy'n tarddu yn Llyn y Manod ac yn mynd heibio iddi.

Ar hyn o bryd does dim i'w weld yno ond cerrig blith- draphlith, sef gweddillion bwthyn bychan. Ffynnonddwr oedd enw'r bwthyn yma, a adeiladwyd ar y ffynnon. Ni welir yr enw yng nghyfrifiad 1841 nac 1851, ond yng nghofrestr claddedigaethau'r plwyf ceir fod plentyn naw mis oed o'r enw Ann Jones, Ffynnonddwr, wedi'i chladdu ar yr 17eg o Ragfyr ,1857. Yng nghyfrifiad 1861 roedd William Jones a'i fam yn byw yno; ac yn 1881, Owen Roberts, ei wraig a'u dwy ferch a drigai yno. Nid oes cofnod ar gyfer 1891 ac fe ymddengys fod y lle wedi mynd â'i ben iddo.

Gof oedd Owen Roberts, brawd y Dr Robert Roberts, neu Isallt fel y'i gelwid gan amlaf. Ac yntau'n un o 'Ddoctoriaid Congl y Wal' fel yr oeddynt yn cael eu galw, gwyddai o'n dda am yr ardal. Byddai'n barddoni cryn dipyn hefyd, ac mae ganddo gerdd ddisgrifiadol 'Congl y Wal a Theigl' sydd nid yn unig yn ddiddorol ynddi'i hun ond fe ychwanegodd Isallt nodiadau ati yn egluro ambell enw a chyfeiriad yn y gerdd. Yn 1910 y'i cyhoeddwyd hi. I bwrpas hyn o nodyn ar 'Y Ffynnon', y pennill sydd o ddiddordeb i ni yw'r un a ganlyn:

Y Ffynnon, tŷ hysbys, a'r Ffynnon Ddŵr glodus Ddenai lu dan y parlys i'w llys i wellhau;

Yn ei dŵr yr ymdrochent, o'i rhin y cyfrannent, Hael yfent a photient rhag ffitiau.

Yna, mae Isallt (bendith arno!) yn ychwanegu'r nodyn a ganlyn ar waelod y dudalen:

Deuent o bellteroedd am wellhad rhag ffitiau a chrydcymalau a hefyd parlys, meddai rhai. Ni fu oes hir iddi - ni chynhwysai ei dŵr unrhyw sylwedd fferyllol. Mae ei holion o fewn y murddun eto o ffurf chwe ochrog, a dwy ris i fynd iddi,ond wedi ei gorchuddio a sbwriel, pridd a.y.b.

Dyma'r unig fan lle'r ydw i wedi gweld disgrifiad o'r Ffynnon, sef ' o ffurf chwe ochrog, a dwy ris i fynd iddi ... ' a chan mai brawd i Isallt oedd yn byw yn y Ffynnonddwr yn 1881, roedd o, mae'n bur debyg, yn gyfarwydd â thu mewn y bwthyn yma.

Ceir cyfeiriad at 'Y Ffynnon' yn y gyfrol Royal Commission on Ancient Monuments in Wales and Monmouth. Ymwelwyd â'r safle ar yr 21ain o Fedi 1914, a'r nodiad arni yw fel a ganlyn:

This is not so much a well as a spring of water which, rising beneath the floor of ân

old ruined house, flows copiously through an iron pipe from under the ruins. It is still resorted to by sufferers from rheumatism, fractured limbs and other maladies, but not to the same extent as in former days. For this reason it has been suggested that it might have been the old sacred well of Ffestiniog, but it is not associated with any saint and is known only as ‘Y Ffynnon’.

Nid yw'r sylw, 'not associated with any saint' ar ddiwedd y nodyn uchod yn dal dŵr, fel petai, yn wyneb yr hyn sydd ar y map a ddyddiwyd 1795, na chwaith yr hyn sydd gan Griffith John Williams i'w ddweud yn ei Hanes Plwyf Ffestiniog. Nid oes gan Francis Jones ddim byd gwahanol i'w ddweud yn ei lyfr The Holy Wells of Wales.

Mae rhai tai sydd wedi eu codi ger y ffynnon wedi cymryd eu henwau oddi wrthi - Y Ffynnon, Bron Ffynnon, Tŷ Newydd Ffynnon, ac mae tŷ a godwyd yn ddiweddar wedi'i alw'n Ffynnon Uchaf.

Yn ddiweddar, hynny yw, yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, bu'r Tad Deiniol, offeiriad yr Eglwys Uniongred Roegaidd ym Mlaenau Ffestiniog, yn ymddiddori yn y ffynnon. Mae hi wedi'i chysegru ganddo a bu'n ceisio cael nawdd gan adran o'r Gymuned Ewropeaidd er mwyn clirio'r safle a'i dacluso, ac adfer adeiladwaith y ffynnon. Yn anffodus, nid oes arian ar gael i wneud y math yma o waith, ac felly, mae'r ffynnon yn dal wedi'i chladdu dan gerrig a phridd a sbwriel. .

NODYN GOLYGYDDOL: Diolch i Emrys am ei waith yn casglu gwybodaeth am y ffynnon. Mae'n wir i ddweud ei bod yn weddol ddiogel o dan y pridd ond mor braf fuasai ei hadfer a gweld y dŵr yn byrlymu ynddi eto. Diwedd y gan yw'r geiniog ac mae'n ymddangos mai diffyg cyllid yw'r anhawster mwyaf sy' n wynebu unrhyw un sy' n ceisio adfer ffynnon. Gan nad oes arian i'w gael o Ewrop, hwyrach y dylid gofyn am gymorth gan fusnesau yma yng Nghymru. Yn aml mae ganddynt ddigon i'w sbario ar gyfer noddi amrywiol weithgareddau. 

  cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Yn y rhifyn cyntaf o Llygad y Ffynnon, soniwyd ein bod wedi cysylltu â Stad Mostyn gyda'r bwriad o ymweld â Ffynnon Tudno ar ben y Gogarth. Ein gobaith oedd y byddai'r ffynnon mewn cyflwr da ac y gellid ei hagor i'r cyhoedd gael ymweld â hi. Cafwyd caniatâd i edrych ar safle'r ffynnon ar yr amod ein hod yn cysylltu â Mrs Helen Jowett, Warden Parc Gwledig y Gogarth. Cafwyd ar ddeall ganddi fod y ffynnon ar dir preifat, ond wedi iddi hi a ninnau gysylltu â'r perchennog, cafwyd caniatâd i ni ymweld â'r ffynnon yng nghwmni Helen a Mr Tom Parry, hanesydd lleol ac awdur cyfrol ar hanes yr ymchwil am Lys Helgi a gwlad Tyno Helgi, y darn hwnnw o dir rhwng Penmaenmawr a Môn a foddwyd gan y môr yn y chweched ganrif.

Roedd prynhawn Sadwrn y Pasg yn heulog braf; tref Llandudno dan ei sang ac ymwelwyr yn crwydro'r Gogarth fel morgrug. Wedi i ni gyfarfod â'n gilydd yn y Ganolfan Ymwelwyr ar y copa, cafwyd ar ddeall bod amryw o ffynhonnau ar y Gogarth ac yn y dref ei hun ers talwm. Roedd Helen wedi casglu gwybodaeth amdanynt o hen rifynnau o bapur newydd y Llandudno Advertiser o ddechrau'r ganrif a oedd yn cyfeirio at y gwahanol ffynhonnau.

Yn rhifyn 13eg o Dachwedd 1909, ceir erthygl ddiddorol o dan y teitl 'Llandudno as it Was' gan Mr John Roberts, Bryn Celyn. Ynddi mae'n sôn am Ffynnon-yr-Odyn oedd ar safle Craigle, Church Walks. Bu llawer o losgi calch yn yr ardal yn y gorffennol. Rhwng y gwaith nwy a'r ffermdy ar ochr y bryn roedd Ffynnon-y-Cwm. Roedd hon yn hen ffynnon a chyfeirir ati ym mhroffwydoliaeth Robin Ddu yn y drydedd ganrif ar ddeg. Proffwydodd y byddai Ffynnon-y-Cwm yn dod yn harbwr i longau. Credai'r hen bobl nad oedd ffynnon debyg iddi i gael dŵr i wneud paned o de. Pan fyddai ymwelwyr arbennig yn galw, byddai'r gwragedd yn anfon eu gwŷr i'r ffynnon hon i nôl y dŵr, a gwae nhw pe ceisient eu twyllo drwy ddod â dŵr o unrhyw ffynnon arall, oherwydd ni fyddai hanner cystal blas ar y te! Hen ffynnon arall ar waelod allt Brynybia ger Trwyn y Fuwch oedd Ffynnon Sadwrn. Roedd y ffynnon hon bron â mynd â'i phen iddi'r adeg honno ac mae'r awdur yn gresynu at hyn. Yna mae'n mynd ymlaen i sôn am y duw Rhufeinig Saturn, ac yn methu deall pam mae ffynnon yn y fan hon wedi ei chysegru i'r duw estron yma. Tebyg nad oedd wedi clywed am Sant Sadwrn! Ar Marine Drive gwelir arwydd Ffynnon Gaseg. Nid oes fawr o wybodaeth am sut y cafodd y ffynnon yma ei henw ond credir ei bod yn cael ei defnyddio fel man addas i geffylau gael eu disychedu ers talwm. Mae nifer o ffynhonnau ar y Gogarth ei hun gan gynnwys Ffynnon y Gogarth, Ffynnon Llygaid, Ffynnon Penymynydd, Ffynnon Wen ger Croesonnen a Ffynnon y Dorlan ger pwll Tŷgwyn ar lan y môr. Ar un adeg, roedd y dref yn dibynnu ar y ffynhonnau hyn a byddai'r dŵr o rai ohonynt yn cael ei gario mewn pibellau i'r tai. Adeiladwyd argae ar y Gogarth ac fe lifai’r dŵr o Fynnon Powell iddo.

Gellir mynd at Ffynnon Powell wrth ddilyn y llwybr cyhoeddus sydd ger yr eglwys. Does fawr ddim i'w weld yma ar wahân i danc concrid go fawr a phibellau ond mae hanes digon diddorol i'r ffynnon. Flynyddoedd lawer yn ôl roedd teulu o'r enw Powell yn byw mewn ffermdy cyfagos. Pobl ddŵad oeddynt ac yn annerbyniol gan eu cymdogion. Cafwyd haf anarferol o sych ac roedd prinder dŵr yn llethu'r anifeiliaid, ond am nad oedd y teulu ar delerau da gyda'u cymdogion, doedd neb yn fodlon rhoi dŵr iddynt. Yn wir, aeth pethau cynddrwg nes bygwth eu lladd pe baent yn mynd yn agos at un o'r ffynhonnau ar y Gogarth. Pan oedd pethau wedi mynd i'r pen aeth y teulu i Eglwys Sant Tudno gerllaw a gweddïo ar Dduw i'w hachub o'u cyfyngder. Wrth gyrraedd adref o'r eglwys gwelwyd bod dŵr yn tarddu o'r ddaear ger y tŷ. Wedi hynny, cafwyd digon o ddŵr nid yn unig i'r anifeiliaid ond i drigolion tref Llandudno hefyd.

Ffynnon arall sydd â hanes diddorol yn perthyn iddi yw Ffynnon Galchog ger Wyddfyd. Un prynhawn yn y gaeaf, aeth bachgen ifanc a'i chwaer i nôl dŵr o'r ffynnon. Roedd y cyfnos yn cau amdanynt wrth i'r ddau adael y ffynnon. Wrth fynd am adref gwelodd y ddau ryw ddyn dieithr yn cerdded tuag atynt. Wrth edrych arno gwelsant fod y dyn yn troelli' n gyflym yn ei unfan, yna newidiodd i fwdwl mawr o wair cyn rholio i lawr dros ochr y mynydd ac i'r môr. Beth amser wedi hyn, daliwyd clamp o bysgodyn mawr yn y bae ac wedi ei agor gwelwyd mwdwl o wair yn ei berfedd. Credai pawb mai'r un mwdwl a'r un a welodd y bachgen a'i chwaer yn troelli i lawr i'r môr ydoedd!

Mae Ffynnon Rufeinig i'w gweld mewn ardal a elwir yn Llety Fidog ger fferm Dolfechan. Yma mae olion tebyg i'r hyn a elwir yn Gytiau Gwyddelod sy'n dangos bod dyn wedi byw ar y Gogarth filoedd o flynyddoedd yn ôl. Mae yna hefyd olion o aredig cynnar. Rhaid wrth ddŵr ac mae'n debyg mai oherwydd y ffynnon y sefydlwyd cartrefi yma. Er gwaethaf ei henw, does a wnelo'r Rhufeiniaid ddim oll â'r ffynnon. Fe'i gwelir mewn cilfach yn y wal fodern. Mae'r tŵr yn codi mewn cist o gerrig tua thair troedfedd wrth ddwy ac nid yw'n fawr mwy na chwe modfedd o ddyfnder. Uwchben y ffynnon mae cilfach yn y gwaith cerrig a chafwyd ar ddeall gan Tom Parry fod cwpan ar gadwyn yn cael ei gadw yno ers talwm er mwyn galluogi'r sawl a ddymunai i yfed o'r dŵr. Go brin y gallai neb wneud hynny heddiw gan ei fod yn ferddwr gwyrdd tywyll. Ar y mur uwchben y ffynnon mae maen sgwâr wedi ei osod yn y gwaith cerrig. Nid oes olion adysgrifiad arno ond mae'n edrych fel pe bai wedi ei osod yno er mwyn croniclo gwybodaeth am y ffynnon, ond ar wahân i'r enw wedi ei osod ar ddarn o fetel gwyrdd, nid oedd dim sy'n nodi hanes y ffynnon arbennig yma.

Ond beth am Ffynnon Tudno? Roeddem eisoes wedi gweld Ffynnon Rufeinig a Ffynnon Powell gan eu bod yn ymyl llwybrau cyhoeddus, ond doedd dim modd mynd at Ffynnon Tudno ond wrth gerdded ar draws tir preifat. Yn ôl y wybodaeth ddogfennol oedd gennym roedd y ffynnon ganllath o'r eglwys i'r de-ddwyrain. Yma mae'r tir yn serth a thyfiant trwchus o eithin a choed drain yn gorchuddio'r llechwedd. Roedd Ken a finnau wedi gweld lleoliad tebygol i'r ffynnon pan oeddem ar ymweliad blaenorol ond heb fedru mynd yn ddigon agos i fod yn sicr. Tyfiant o goed drain a nifer o gerrig oedd wedi' n denu at y fan, ond wedi cyrraedd ato nid oedd golwg o ddŵr, a'r graig naturiol yn dod i'r wyneb oedd y cerrig. Credai Tom fod y ffynnon yn agos i'r eglwys ond wedi edrych yn y fan honno doedd dim golwg ohoni. Aeth Helen ymlaen ar hyd ochr y llethr ymhellach oddi wrth yr eglwys. Yn sydyn, gwaeddodd, 'Mae pwll o ddŵr fan hyn'

Beth oedd yno ond dŵr budr mewn cafn o frics modern. Rhywbeth wedi ei adeiladu i wartheg gael yfed ohono oedd hwn! Roedd perchennog y tir, Mr John Jones, wedi dweud wrthyf dros y ffôn ei bod yn well gan ei wartheg yfed y dŵr o Ffynnon Tudno nag unrhyw ddŵr arall. Yn amlwg, roedd y dŵr yn llifo i'r cafn o'r graig ond roedd tyfiant yn gorchuddio pob man. Aeth Tom ati i glirio'r drain a'r mieri gyda'i gyllell boced ac yn raddol, daeth y ffynnon i'r golwg. Llwyddodd Ken i'w mesur a gwneud sgets ohoni. Mae wedi ei hadeiladu mewn cilfach yn y graig, yn mesur tair troedfedd o hyd a dwy droedfedd a chwe modfedd o led. Gosodwyd carreg fawr, tua thair troedfedd o uchder dros y ffynnon. Mae'r dŵr oddeutu troedfedd o ddyfnder.

Ffynnon Sant Tudno

Pen y Gogarth, Llandudno

SH 771838

Rhyfeddodd Tom a Helen at y ffynnon. Doedd yr un o'r ddau wedi’i gweld o'r blaen ac roeddynt wedi dotio at ei phensaernïaeth. Yr wythnos cynt, roedd cymdeithas hanes lleol wedi ffonio Helen yn cynnig arian i adnewyddu ffynnon! (Tybed a oes cymdeithasau tebyg mewn ardaloedd eraill sy'n awyddus i wneud rhywbeth cyffelyb? Mae'n werth holi.) Roedd Tom yn llawn brwdfrydedd ac yn sicr y gallai lanhau'r ffynnon. Mae mewn cyflwr ardderchog. Yn aml, mae ffynhonnau mewn cilfachau yn cadw'n well na ffynhonnau mwy agored lle gall gwartheg gerdded dros y gwaith cerrig a'i falu. Awgrymais y byddai'n dda o beth medru adeiladu ffens o gwmpas y ffynnon a llwybr ati o'r ffordd ger yr eglwys. Doedd Helen ddim mor siŵr am hynny gan fod y ffynnon ar dir preifat.

Beth bynnag a ddigwydd yn y dyfodol, mae Ffynnon Tudno'n ddiogel a ninnau wedi cael y fraint o edrych ar waith cerrig na welodd neb, ar wahân i'r perchennog, mohono am yn agos i ganrif. Byddwn yn siŵr o gofnodi unrhyw ddatblygiad pellach yn Llygad y Ffynnon. Oes, mae gwefr arbennig i'w chael wrth chwilio a dod o hyd i ffynnon. Beth am fynd ati i chwilio am un yn eich ardal chi!

  cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

FFYNNON FFRAID, SWYDDFFYNNON, CEREDIGION.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

LLONGYFARCHIADAU i Gyngor Cymuned Llangybi, Ceredigion, am osod arwydd i ddangos lleoliad Ffynnon Gybi yn y pentref.

 cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

FFYNNON FAIR, PEN-RHYS-

Saif Ffynnon Fair ar lethrau mynydd Pen-rhys, Cwm Rhondda. Dros y ffynnon saif adeilad carreg tua saith troedfedd o led, deuddeg troedfedd o hyd a deg troedfedd o uchder. Er mwyn mynd i mewn i'r ffynnon rhaid crymanu'ch cefn drwy fynedfa pedair troedfedd o uchder. Mae'r waliau y tu mewn wedi eu gwyngalchu ac yno ceir dau faddon. Yn y gornel bellaf ar y dde ceir baddon llaw, troedfedd sgwâr. I'r baddon yma mae dŵr y ffynnon yn llifo. Mae gorlif o'r baddon yma yn llifo i faddon llawer mwy sydd gyferbyn a wal chwith yr adeilad. Mae'r baddon yma tua thair troedfedd o led a phum troedfedd o hyd. Mae'n bosibl eistedd i mewn yn hwn. O gwmpas y baddon ceir y geiriau:

BAPTIZE

HOLY SPIRIT FIRE

Wrth droed y baddon ceir plac yn dwyn y geiriau

YOU ARE

STANDING ON THE

HOLY

GROUND

Tu allan i'r adeilad ceir baddon llaw arall ar ffurf croes sydd yn dal dŵr 'gofer' o'r baddon mawr y tu mewn. Dywedir i ddyfroedd y ffynnon ddechrau llifo'n wyrthiol o ochr mynydd Pen-rhys tua chanol y bymthegfed ganrif. Yr un mor wyrthiol ymddangosodd delw o'r Forwyn Fair a'r baban Iesu yn ei breichiau mewn cangen o dderwen gerllaw'r ffynnon, a daeth y ddelw yn enwog drwy'r wlad. Cyrchai tyrfaoedd at y ffynnon i geisio iachâd. Ceir nifer o gerddi a gyfansoddwyd yn y cyfnod oddeutu 1460 -1535 sy'n tystiolaethu i bwysigrwydd Ffynnon Fair, Pen-rhys. Mae'r cerddi yn dangos yn glir bwysigrwydd y ffynnon oherwydd honnid fod i'r dŵr y gallu i wella pob math o glefydau a gwendidau, yn rhai corfforol ac ysbrydol. Soniodd Gwilym Tew (c. 1470-80) am y ffynnon fel hyn:

Ym Mhen'rhys araul, mewn rhos irwydd,

Y dianafir pob fyn afiach,

a chanodd Llywelyn ap Hywel ab Ieuan ap Goronwy (c. 1460-70):

Rhoi clywed a dywedyd

Y mae i fyddar a mud.

Aet dall i gyty a hon,

O’i phlegid caiff olygon.

 

Canodd Lewys Morgannwg (c. 1520 - 35) amdano'i hun yn mynd i Ben-rhys:

Mawr yw 'maich, Mair, am iechyd, Mwy na baich mwya'n y byd:

Dyn a ddaliwyd dan ddolur

Fu' n dwyn poen wyf, yn dan pur.

Cyn y Diwygiad Protestannaidd roedd Pen-rhys yn eiddo i Abaty Llantarnam, ond yn 1537 trosglwyddwyd perchnogaeth yr abaty i'r Goron a daeth y tir yn eiddo i John Parker o'r Stablau Brenhinol. Roedd y ddelw enwog yn dal yno'r adeg honno. Ar 23 Awst, 1538, gorchmynnodd Thomas Cromwell i William Hirbarhaet symud y ddelw mewn modd mor gyfrinachol â phosib, gan yr ofnid y byddai gwrthdystiad cyhoeddus yn erbyn ei chludo o Ben-rhys. Ar 26 Medi cariwyd y ddelw a'r dillad a wisgai i Lundain i'w llosgi. Nid oedd modd cael gwared â'r ffynnon, fodd bynnag, a daliodd y dyfroedd sanctaidd i ddiwallu anghenion y werin am ganrifoedd wedi'r Diwygiad Protestannaidd.

Yn ystod cyfnod diweddarach bu'n arferiad i offrymu pin yn nŵr ffynnon Pen-rhys. Byddai'r offrymwr yn gweld o'r ffordd y newidiai'r pin ei liw yn y dŵr a fyddai ei gais yn llwyddiannus ai peidio. Yn ystod y ganrif ddiwethaf roedd ffermwyr yr ardal yn defnyddio dŵr y ffynnon i wneud menyn yn ystod yr haf. Yn 1947 adferwyd y ffynnon i statws swyddogol gan yr Eglwys Babyddol fel prif ysgrin y Forwyn Fair yng Nghymru. Ar yr achlysur hwnnw daeth tua 4,000 o Babyddion ar bererindod i Ben-rhys ac i brofi dŵr y ffynnon. Mae pobl yn parhau i gyrchu ati. Yn ddiweddar daeth merch ganol oed at ddrws gweinidog lleol i ofyn am botel o'r holy water: Roedd wedi cerdded o bentref cyfagos dan gyfarwyddyd ei mam a oedd yn ei nawdegau ac yn dioddef o gricymalau. Gobeithio mai hir y pery'r bobl i gyrchu at ddyfroedd y ffynnon.

Er mai hanes llewyrchus sydd i Ffynnon Fair Pen-rhys, mae gwir angen ei diogelu rhag bygythiadau dulliau modern o fyw. Pan ymwelais â'r ffynnon yn ddiweddar cefais gryn siom o'i gweld. Roedd y baddon mawr wedi ei lenwi â sbwriel; pren a cherrig. Ar hyd y llawr roedd chwistrellau ac arwyddion eraill bod cyffuriau yn cael eu defnyddio yno. Roedd graffiti hefyd wedi ymddangos ar y waliau. Dyma arwydd trist o gymhellion pobl yn ymweld â'r lle yn y dyddiau sydd ohoni. Fy mhryder mwyaf yw mai gwaethygu fydd y sefyllfa a chynyddu wnaiff yr amarch tuag at y crair hanesyddol ac ysbrydol arbennig yma. Ysgrifennais, fel unigolyn, at Gyngor Bwrdeistref y Rhondda i leisio fy siom, a gobeithio y bydd Y Cyngor, o dro i dro, yn mynd yno i lanhau'r llanastr. Cefais ateb ganddynt yn dweud "ni wyddys pwy sy'n gyfrifol am gadwraeth o'r tir hwn, naill ai'r Cyngor neu'r Eglwys Gatholig." Mae'r Prif Weithredwr am wneud ymholiadau pellach i geisio darganfod pwy sy'n gyfrifol am Ffynnon Fair. Os yw ffynnon mor enwog â hon o dan fygythiad fandaliaeth, a neb yn gwybod i sicrwydd pwy sy'n gyfrifol amdani, mae gwir angen cymdeithas fel Cymdeithas Ffynhonnau Cymru i ddiogelu'r ffynhonnau llai enwog a'u gwarchod heddiw ac i'r dyfodol.

FFYNHONNAU

BRYCHEINIOG, CEREDIGION, MAESYFED, MALDWYN A MEIRION

Awdur: Eirlys Gruffydd.

 Pris:£3.50

 cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

FFYNNON FAIR, WIGFAIR, LLANELWY.

Iorwerth Hughes.

 Nid nepell o fy nghartref mae ffynnon hynafol- Ffynnon Fair yn ardal Wigfair ym mhlwyf Cefnmeiriadog, tua dwy filltir i'r de-orllewin o ddinas Llanelwy. Mae'r ffynnon wedi ei lleoli mewn llecyn diarffordd a dymunol, led cae o afon Elwy. Mae hanes cynnar y ffynnon hon, fel pob ffynnon hynafol arall, yngholl yn niwl yr amseroedd ond mae'n debygol ei bod yn dyddio yn ôl i'r cyfnod paganaidd. Wrth ochr y ffynnon mae adfail hen eglwys o'r bymthegfed ganrif, ond ymddengys bod yma eglwys gynharach yn dyddio yn ôl i'r ddeuddegfed ganrif. Y tebygrwydd yw bod yr eglwys wreiddiol ar ffurf croes a bod y ffynnon i mewn yn yr asgell orllewinol, ond bod olion muriau y rhan yma o'r adeilad wedi dif1annu'n gyfangwbl.

Mae adeiladwaith y ffynnon yn dyddio o'r bymthegfed ganrif, o gerrig nadd ar ffurf polygon.

Yn y gorffennol, dywedir bod canopi drosti oedd yn cael ei ddal gan bileri addurnedig. Mesuriadau mewnol y ffynnon yw saith troedfedd, chwe modfedd sgwâr a phedair troedfedd chwe modfedd o ddyfnder gyda dyfnder y dŵr tua dwy droedfedd. Mae'r dŵr yn llifo o'r ffynnon i faddon a ychwanegwyd yng nghyfnod Victoria, ac yna mae'n llifo o'r baddon mewn sianel drwy asgell ddeheuol yr eglwys ac ymlaen mewn ffos i afon Elwy. Mae cynllun y ffynnon yn debyg iawn i ffynnon adnabyddus Gwenffrewi yn Nhreffynnon a noddwyd gan Margaret Beaufort, mam Harri'r Seithfed, ac mae rhai haneswyr yn awgrymu'r posibilrwydd mai hi ddaru noddi adeiladwaith y ffynnon hon hefyd. Nid oes sôn fod yna rinweddau iachusol i ddŵr y ffynnon, ond mae'r ffaith i'r baddon gael ei ychwanegu yn awgrymu bod defnydd i'r cyfeiriad yma yn rhan o'r hanes. Dywedir bod cynnwys y dŵr yn bur uchel mewn calch, ac nid oes syndod am hyn gan fod yn yr ardal greigiau o galchfaen ac ogofâu lle darganfuwyd olion archeolegol pwysig iawn.

Am flynyddoedd lawer ar ôl y Diwygiad Protestannaidd ymddengys bod y fangre yn ganolfan i ddilynwyr yr hen ffydd Gatholig - lle delfrydol i gynnal gwasanaethau cudd. Hefyd, mae Pedr Roberts o Lanelwy (1578 - 1645) yn ei lyfr Y Cwta Cyfarwydd yn cofnodi bod priodasau cyfrinachol yn cael eu gweinyddu yma mor bell yn ôl â 1640. Erbyn cyfnod Parochialia Edward Lhuyd yn 1695-98, cofnodir bod yr eglwys yn adfail. Erbyn hyn mae aelodau o Gymdeithas Hanes Cefnmeiriadog yn gofalu am y safle ac fe ymgymerodd CADW â gwaith atgyweirio gweddillion yr eglwys yn 1993.

Teimlaf ryw brofiad arbennig wrth ymweld â'r fangre gysegredig hon, a rhyfeddaf fod adeiladau mor hardd wedi eu codi mewn man mor ddiarffordd . Rhaid bod arbenigrwydd y ffynnon wedi teilyngu hynny. Heddiw mae'r ffynnon ar dir preifat, ond gelir cael caniatâd i ymweld â'r lle oddi wrth Jones Peckover, 47 Stryd y Dyffryn, Dinbych. LL16 3AR; (01745812127).

MAE'R GYMDEITHAS 

YN MYND o NERTH I NERTH!

CROESO ARBENNIG I'R AELODAU NEWYDD

MÔN: Eryl Rothwell Hughes, Penysarn.

GWYNEDD: Maggie Hughes, Pentrefelin, Cricieth. Twm Elias, Maentwrog. Phil Mostert, Harlech. Steffan ab Owain, Blaenau Ffestiniog. Elinor Roberts, Garndolbenmaen. William Meurig Jones, Cricieth. William a Lona Lloyd, Y Ffor. Dafydd Jones, Blaenau Ffestiniog. Richard o Davies, Llanuwchllyn, Ifor Owen, Llanuwchllyn. Mererid Gwyn Jones, Rhyduchaf, Y Bala, Dr Iwan Bryn Williams, Y Bala.

ABERCONWY: Ann Owen, Cyffordd Llandudno.

DINBYCH: Emlyn ac Eleanor Evans, Rhuddlan.

FFLINT: Tom Williams, Treffynnon

POWYS: Nest Davies, Y Trallwng.

CAERDYDD: John Huws, Llandaf.

NEWYDDION DA O LAWENYDD MAWR I'R GYMDEITHAS!

Mae Dr Eirwyn Wi1iam, Cyfarwyddwr Cynorthwyol Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru wedi cytuno i fod yn Llywydd Anrhydeddus Cymdeithas Ffynhonnau Cymru. Bu Dr Wiliam yn guradur Amgueddfa Werin Sain Ffagan cyn mynd i' w swydd bresennol. Mae' n arbenigwr ar hen adeiladau amaethyddol Cymru, a bu ganddo ddiddordeb mewn ffynhonnau sanctaidd ers pan oedd yn fachgen yn byw ym Mynytho, Llŷn.

DIOLCH i DENNIS ROBERTS, Nefyn, am gytuno i fod yn Archwiliwr Anrhydeddus i'r Gymdeithas.

LLONGYFARCHIADAU i un o'n haelodau - TECWYN VAUGHAN JONES - ar gael ei benodi'n Cyfarwyddwr Canolfan Celtica ym Machynlleth. Dymunwn yn dda iddo i'r dyfodol.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

DIOLCH o galon i ESYLLT NEST ROBERTS, Llanrwst, am gytuno i fod yn Is-Olygydd Llygad y Ffynnon. Bydd llai o gamgymeriadau yn y cylchlythyr o hyn ymlaen!

COFIWCH DDOD

 I GYFARFOD BLYNYDDOL CYNTAF Y GYMDEITHAS

AR FAES YR EISTEDDFOD GENEDLAETHOL

PABELL Y CYMDEITHASAU

DYDD LLUN, AWST 4ydd am 2.00 o'r gloch.

Byddwn yn trafod cyfansoddiad y Gymdeithas. Dyma gyfle i chi leisio barn. Cyfle hefyd i dalu eich tâl aelodaeth tan Awst 1998. Bydd siaradwyr yn annerch. Croeso cynnes i bawb.

cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff

Bydd rhifyn nesaf Llygad y Ffynnon allan erbyn y Nadolig. Anfonwch wybodaeth am newyddion eich ardal at y Golygydd, Argel, 4 Pare Hendy, Yr Wyddgrug, Sir y Fflint. CH7 lTH

 cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcff